DOI issue:
Nr. 4
DOI article:In Memoriam
DOI article:Kowalczyk, Jerzy; Pasierb, Janusz St. [Contr.]; Tazbir, Janusz [Contr.]; Morka, Mieczysław [Contr.]; Lileyko, Jerzy [Contr.]; Kowalski, Władysław [Contr.]: Władysław Tomkiewicz (1899-1982): o profesorze Władysławie Tomkiewiczu w dziesiątą rocznicę
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0504
IN MEMORIAM
Zamoyskiego, „Pamiętnik Teatralny ", 1964, nr 3, s. 242 nn.
4. B. KRÓL-KACZOROWSKA, Jeszcze o teatrze Władysława IV na
Zamku Królewskim w Warszawie, „Pamiętnik Teatralny", 1971, nr 2,
s.211.
5. Zob. też.: M. KARPOWICZ, Marcina Altomontego rysunek Zamku
warszawskiego, „Rocznik Warszawski", 6, 1965, s. 275-278.
6. J. LILEYKO, Prace na Zamku w czasach Jana III [w:] pr. zb. Siedem
wieków Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1972, s. 108-
135; Z. BIENIECKI, Nie wyjaśnione zagadnienia z dziejów budowy
Zamku Królewskiego w okresie panowania Augusta II i Augusta III,
tamże, s. 136-162.
7. Adama Jarzębskiego Gościniec abo opisanie Warszawy 1634 r., opr.
i wstęp W. Korotyński, Warszawa 1909.
8. W. KRET, „ Palatium Libertatis Reipublicae Poloniae ''. Problema-
tyka artystyczna i ideowa pałacuJerzego Ossolińskiego w Warszawie,
„Biuletyn Historii Sztuki", 27, 1965, nr 3, s. 173-196; J. LILEYKO,
Władysławowski Pokój Marmurowy na Zamku Królewskim w War-
szawie i jego twórcy - Giovanni Battista Gisleni i Peter Danckers de
Rij, „Biuletyn Historii Sztuki", 37, 1975, nr 1, s. 13-31; M. LEWI-
CKA, B. SZYMANOWSKA, Piękno ocalone. Z Jarzębskim po
współczesnej Warszawie, Warszawa 1982; J. LILEYKO, Wystrój
ratusza Starej Warszawy w I. poł. XVII w. jako wyraz związków
artystycznych mieszczaństwa i dworu, [w:] Sztuka miast i mieszczań-
stwa XV-XVIII wieku w Europie Środkowej, pod red. Jana Harasimo-
wicza, Warszawa 1990, s. 363-378; J. PUTKOWSKA, Architektura
Warszawy w XVII w., Warszawa 1991.
9. A. MIŁOBĘDZKI, wstęp do: Krótka nauka budownicza dworów,
pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Wrocław 1957,
s. X-XII; tenże, „Pałacowa dekada", [w:] Warszawa jej dzieje i
kultura, pr. zb. pod red. Aleksandra Gieysztora i Janusza Durki,
Warszawa 1980, s. 85-89; tenże, Architektura polska XVII wieku,
Warszawa 1980, s. 203-207.
10. Zagadnienie to rozszerzył J. A. CHROŚCICKI, o. c.
11. B. ZIELIŃSKA-SZYMANOWSKA, Kolumna Zygmunta IIIw
Warszawie, Warszawa 1957; M. Karpowicz, Dlaczego Zygmunt stoi
na kolumnie, [w:] tegoż, Sekretne treści warszawskich zabytków,
Warszawa 1976, s. 9-29.
12. J. A. CHROŚCICKI, Forum Wazów w Warszawie, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki", 25, 1980, nr 3-4, s. 28-46.
13. Zob. też: J. A. CHROŚCICKI, Rubens w Polsce, „Rocznik Historii
Sztuki", 13, 1981, s. 133-213.
14. J. BIAŁOSTOCKI, M. WALICKI, Malarstwo europejskie w zbio-
rachpolskich 1300-1800, Warszawa 1955, s. 18-21.
15. J. KOWALCZYK, Triumf i sława wojenna „all 'antica" w Polsce w
XVI w., [w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały sympozjum
naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Warszawa 1976, s. 293-
348.
16. M. KARPOWICZ, Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Antykizacja i
klasycyzacja w środowisku warszawskim czasów Jana III, Warszawa
1970; tenże, sztuka Warszawy czasów Jana III, Warszawa 1987.
WŁADYSŁAW TOMKIEWICZ JAKO TEORETYK I PRAKTYK LIKWIDACJI SKUTKÓW WOJNY
W DZIEDZINIE KULTURY
Likwidacja skutków wojny w dziedzinie kultury, a szcze-
gólnie w sferze strat muzealnych i w ogóle zabytków nie
należała do zadań łatwych po zakończeniu II wojny świato-
wej. Złożyło się na to wiele przyczyn, przede wszystkim
politycznych, mimo, iż zarówno na arenie międzynarodo-
wej, jak i w podziemiu w kraju prowadzono już od jej
początku szeroko zakrojone prace przygotowawcze1. Jed-
noznaczna była także ocena prawna roszczeń restytucyj-
nych i odszkodowawczych2.
Sytuację Polski dodatkowo komplikowały dokonujące się
zmiany ustrojowe, które nie stwarzały dla tego rodzaju
starań zachęcającego i mobilizującego klimatu oraz nie przy-
nosiły przychylności władz. Dlatego też prace restytucyjne
wymagały zaangażowania wybitnie kompetentnych spe-
cjalistów o wysokim autorytecie. Należał do nich właśnie
Władysław Tomkiewicz, jeden z głównych filarów podzie-
mnego Departamentu Likwidacji Skutków Wojny Delega-
tury Rządu R.P. na Kraj3. Doświadczenia wyniesione z pracy
w podziemiu oraz niekwestionowane kwalifikacje fachowe
spowodowały, że zaraz po wyzwoleniu powierzono Mu zada-
nie zorganizowania od podstaw Wydziału Rewindykacji i
Odszkodowań w tworzącym się Ministerstwie Kultury i Sztu-
ki. Zadaniem Wydziału, przemianowanego potem na Biuro,
a od samego początku kierowanego przez Tomkiewicz,
było:
- zbieranie materiałów obrazujących stan strat spowodowa-
nych w dziedzinie kultury i sztuki przez okupanta i na
skutek działań wojennych;
- rewindykacja, zarówno z obszaru Rzeszy, jak i innych
krajów, przedmiotów zrabowanych przez okupanta i roz-
proszonych w wyniku wojny;
- opracowanie zasad i sposobu odszkodowań wojennych za
straty poniesione przez kulturę i sztukę;
- opracowanie materiałów rewindykacyjno-odszkodowaw-
czych na konferencję pokojową;
- wydawanie w języku polskim i w językach obcych publi-
kacji pod tytułem: Prace i Materiały Biura Rewindykacji i
Odszkodowań;
- prowadzenie ewidencji strat w dziedzinie kultury i sztuki
według miejscowości oraz działów:
a/ zbiory publiczne,
b/ zbiory kościelne,
c/ zbiory prywatne4.
Tę ogromną pracę, nie ograniczającą się tylko do specjal-
ności Tomkiewicza, to znaczy muzeów i zabytków, ale obej-
mującą sprawy całej kultury łącznie z muzyką, teatrem, kinem
i plastyką, zorganizował On tworząc w swym Biurze pięć
referatów: ogólny, strat wojennych, rewindykacji, traktatowy
i publikacji wydawnictw. Gromadzenie podstawowej doku-
mentacji o stratach, opracowywanie kartotek, itp. wykonywa-
li nieliczni, stali pracownicy Biura przy pomocy muzeów,
kurii biskupich, administracji terenowej i wielu różnych in-
stytucji. Bezpośrednie działania rewindykacyjne prowadzono
natomiast przy pomocy sieci misji restytucyjnych Biura
Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych Ministerstwa Prze-
mysłu i Handlu. Misje rozlokowane były na terenie okupowa-
126
Zamoyskiego, „Pamiętnik Teatralny ", 1964, nr 3, s. 242 nn.
4. B. KRÓL-KACZOROWSKA, Jeszcze o teatrze Władysława IV na
Zamku Królewskim w Warszawie, „Pamiętnik Teatralny", 1971, nr 2,
s.211.
5. Zob. też.: M. KARPOWICZ, Marcina Altomontego rysunek Zamku
warszawskiego, „Rocznik Warszawski", 6, 1965, s. 275-278.
6. J. LILEYKO, Prace na Zamku w czasach Jana III [w:] pr. zb. Siedem
wieków Zamku Królewskiego w Warszawie, Warszawa 1972, s. 108-
135; Z. BIENIECKI, Nie wyjaśnione zagadnienia z dziejów budowy
Zamku Królewskiego w okresie panowania Augusta II i Augusta III,
tamże, s. 136-162.
7. Adama Jarzębskiego Gościniec abo opisanie Warszawy 1634 r., opr.
i wstęp W. Korotyński, Warszawa 1909.
8. W. KRET, „ Palatium Libertatis Reipublicae Poloniae ''. Problema-
tyka artystyczna i ideowa pałacuJerzego Ossolińskiego w Warszawie,
„Biuletyn Historii Sztuki", 27, 1965, nr 3, s. 173-196; J. LILEYKO,
Władysławowski Pokój Marmurowy na Zamku Królewskim w War-
szawie i jego twórcy - Giovanni Battista Gisleni i Peter Danckers de
Rij, „Biuletyn Historii Sztuki", 37, 1975, nr 1, s. 13-31; M. LEWI-
CKA, B. SZYMANOWSKA, Piękno ocalone. Z Jarzębskim po
współczesnej Warszawie, Warszawa 1982; J. LILEYKO, Wystrój
ratusza Starej Warszawy w I. poł. XVII w. jako wyraz związków
artystycznych mieszczaństwa i dworu, [w:] Sztuka miast i mieszczań-
stwa XV-XVIII wieku w Europie Środkowej, pod red. Jana Harasimo-
wicza, Warszawa 1990, s. 363-378; J. PUTKOWSKA, Architektura
Warszawy w XVII w., Warszawa 1991.
9. A. MIŁOBĘDZKI, wstęp do: Krótka nauka budownicza dworów,
pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Wrocław 1957,
s. X-XII; tenże, „Pałacowa dekada", [w:] Warszawa jej dzieje i
kultura, pr. zb. pod red. Aleksandra Gieysztora i Janusza Durki,
Warszawa 1980, s. 85-89; tenże, Architektura polska XVII wieku,
Warszawa 1980, s. 203-207.
10. Zagadnienie to rozszerzył J. A. CHROŚCICKI, o. c.
11. B. ZIELIŃSKA-SZYMANOWSKA, Kolumna Zygmunta IIIw
Warszawie, Warszawa 1957; M. Karpowicz, Dlaczego Zygmunt stoi
na kolumnie, [w:] tegoż, Sekretne treści warszawskich zabytków,
Warszawa 1976, s. 9-29.
12. J. A. CHROŚCICKI, Forum Wazów w Warszawie, „Kwartalnik
Architektury i Urbanistyki", 25, 1980, nr 3-4, s. 28-46.
13. Zob. też: J. A. CHROŚCICKI, Rubens w Polsce, „Rocznik Historii
Sztuki", 13, 1981, s. 133-213.
14. J. BIAŁOSTOCKI, M. WALICKI, Malarstwo europejskie w zbio-
rachpolskich 1300-1800, Warszawa 1955, s. 18-21.
15. J. KOWALCZYK, Triumf i sława wojenna „all 'antica" w Polsce w
XVI w., [w:] Renesans. Sztuka i ideologia. Materiały sympozjum
naukowego Komitetu Nauk o Sztuce PAN, Warszawa 1976, s. 293-
348.
16. M. KARPOWICZ, Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Antykizacja i
klasycyzacja w środowisku warszawskim czasów Jana III, Warszawa
1970; tenże, sztuka Warszawy czasów Jana III, Warszawa 1987.
WŁADYSŁAW TOMKIEWICZ JAKO TEORETYK I PRAKTYK LIKWIDACJI SKUTKÓW WOJNY
W DZIEDZINIE KULTURY
Likwidacja skutków wojny w dziedzinie kultury, a szcze-
gólnie w sferze strat muzealnych i w ogóle zabytków nie
należała do zadań łatwych po zakończeniu II wojny świato-
wej. Złożyło się na to wiele przyczyn, przede wszystkim
politycznych, mimo, iż zarówno na arenie międzynarodo-
wej, jak i w podziemiu w kraju prowadzono już od jej
początku szeroko zakrojone prace przygotowawcze1. Jed-
noznaczna była także ocena prawna roszczeń restytucyj-
nych i odszkodowawczych2.
Sytuację Polski dodatkowo komplikowały dokonujące się
zmiany ustrojowe, które nie stwarzały dla tego rodzaju
starań zachęcającego i mobilizującego klimatu oraz nie przy-
nosiły przychylności władz. Dlatego też prace restytucyjne
wymagały zaangażowania wybitnie kompetentnych spe-
cjalistów o wysokim autorytecie. Należał do nich właśnie
Władysław Tomkiewicz, jeden z głównych filarów podzie-
mnego Departamentu Likwidacji Skutków Wojny Delega-
tury Rządu R.P. na Kraj3. Doświadczenia wyniesione z pracy
w podziemiu oraz niekwestionowane kwalifikacje fachowe
spowodowały, że zaraz po wyzwoleniu powierzono Mu zada-
nie zorganizowania od podstaw Wydziału Rewindykacji i
Odszkodowań w tworzącym się Ministerstwie Kultury i Sztu-
ki. Zadaniem Wydziału, przemianowanego potem na Biuro,
a od samego początku kierowanego przez Tomkiewicz,
było:
- zbieranie materiałów obrazujących stan strat spowodowa-
nych w dziedzinie kultury i sztuki przez okupanta i na
skutek działań wojennych;
- rewindykacja, zarówno z obszaru Rzeszy, jak i innych
krajów, przedmiotów zrabowanych przez okupanta i roz-
proszonych w wyniku wojny;
- opracowanie zasad i sposobu odszkodowań wojennych za
straty poniesione przez kulturę i sztukę;
- opracowanie materiałów rewindykacyjno-odszkodowaw-
czych na konferencję pokojową;
- wydawanie w języku polskim i w językach obcych publi-
kacji pod tytułem: Prace i Materiały Biura Rewindykacji i
Odszkodowań;
- prowadzenie ewidencji strat w dziedzinie kultury i sztuki
według miejscowości oraz działów:
a/ zbiory publiczne,
b/ zbiory kościelne,
c/ zbiory prywatne4.
Tę ogromną pracę, nie ograniczającą się tylko do specjal-
ności Tomkiewicza, to znaczy muzeów i zabytków, ale obej-
mującą sprawy całej kultury łącznie z muzyką, teatrem, kinem
i plastyką, zorganizował On tworząc w swym Biurze pięć
referatów: ogólny, strat wojennych, rewindykacji, traktatowy
i publikacji wydawnictw. Gromadzenie podstawowej doku-
mentacji o stratach, opracowywanie kartotek, itp. wykonywa-
li nieliczni, stali pracownicy Biura przy pomocy muzeów,
kurii biskupich, administracji terenowej i wielu różnych in-
stytucji. Bezpośrednie działania rewindykacyjne prowadzono
natomiast przy pomocy sieci misji restytucyjnych Biura
Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych Ministerstwa Prze-
mysłu i Handlu. Misje rozlokowane były na terenie okupowa-
126