RECENZJE — KSIĄŻKI

Biuletyn Historii Sztuki
R.Liy 1992, Nr 2
PL ISSN 0006-3967

RYSZARD DEPTA

Mariusz Karpowicz, Baldasar Fontana, 1661 - 1733, Un beminiano ticinese in Moravia
e Polonia, Fondazione Ticino Nostro, Lugano 1990, s. 436, il. 223, il. w tekście.

Twórczość Baltazara Fontany, jednego z najwybitniejszych
artystów działających na przełomie XVII i XVIII w. w Polsce,
nie była przedmiotem poważniejszych badań w polskiej powo-
jennej historii sztuki. Podstawowymi pozostają opublikowane
w „Roczniku Krakowskim" (1909 i 1938) rozprawy Juliana
Pagaczewskiego1, który starał się nie tylko zrekonstruować
dorobek artystyczny Fontany, ale także wskazać korzenie jego
sztuki, przede wszystkim zaś związki z twórczością nijwybitniej-
szego włoskiego artysty doby baroku, Gianlorenzo Berniniego.
Działalność Baltazara na Morawach (naświetlona częściowo
przez Augusta Prokopa w 1904 r.~) stała się tematem nieopub-
likowanej pracy doktorskiej Libuśe Mńćelovej (Brno 1949), ale
szerokiemu kręgowi badaczy morawskie prace artysty i ich
fundamentalne znaczenie dla rzeźby barokowej na Morawach
przedstawił dopiero w 1978 r. na sympozjum w Poznaniu Miloś
Stehlik3. Świadomość istnienia nieprzeciętnej osobowości arty-
stycznej Fontany była obecna także wśród badaczy włoskich ze
szwajcarskiego kantonu Ticino, chociaż niewielu z nich zdawa-
ło sobie sprawę z jego dokonań na obszarze Polski i Moraw.
Aldo Crivelli już w 1969 r. postulował bardziej dogłębne zba-
danie twórczości Baltazara4. Z tego też środowiska - od profe-
sora Giuseppe Martinoli - wyszła w 1983 r. idea napisania
pierwszej monografii artysty. Miał się tego podjąć Mariusz
Karpowicz, autor opublikowanej właśnie pracy o artystach tes-
syńskich działających w Polsce w XVII w.', badacz znakomicie
przygotwany do podjęcia tego tematu i, co więcej, znający z
autopsji sztukę czterech regionów artystycznych odwiedzanych
przez Fontanę: Krainy Jezior, Rzymu, Moraw i Małopolski.
Wyniki swoich badań profesor Karpowicz przedstawił już w
końcu 1989 r. w formie referatów (m.in. 27 X na posiedzeniu
Komitetu Nauk o Sztuce PAN w Instytucie Sztuki PAN w
Warszawie). Uroczysta prezentacja książki wydanej przez Fon-
dazione Ticino Nostro odbyła się 12 XII 1990 r. w Chiaśso,
rodzinnej miejscowości Baltazara Fontany.
Przedstawiona tu monografia Fontany jest syntezą naszej
aktualnej wiedzy o artyście. Daje nam ona nie tylko krytyczną
rekapitulację dotychczasowego stanu badań, lecz także wnosi
doń nowe istotne wartości. Przede wszystkim jest to pierwsza
próba przedstawienia całości dorobku artystycznego Baltazara.
Odszukanie nieznanych przekazów źródłowych pozwoliło uści-
ślić chronologię jego życia i twórczości. Nowe akcenty zyskało
zagadnienie genezy sztuki artysty. Twórczym rozwinięciem
osiągnięć Juliana Pagaczewskiego jest charakterystyka języka
artystycznego Fontany, uwzględniająca najnowsze badania nad
sztuką barokową. Wreszcie, przewartościowane zostało (in
plus) historyczne znaczenie twórczości Baltazara. Wszystko to

pozwala widzieć w książce Karpowicza dzieło znaczące i nie-
zbędne dla poznania sztuki Europy Środkowej XVII i 1 poł.
XVIII w.
Na pracę Karpowicza sk alają się dwie części: zasadniczy
tekst poświęcony przede wszystkim interpretacji twórczości
Fontany oraz część dokumentacyjna. W partii tekstu zasadni-
czego (s. 17-180), poprzedzonej krótkim omówieniem stanu
badań (s. 13-16), autor świadomie rezygnuje z prezentacji
twórczości artysty w układzie chronologicznym na rzecz pre-
zentacji w układzie problemowym. W jego intencji ta część
pracy ma naświetlić „podstawowe problemy sztuki Baltazara
Fontany, w szczególności te, które sprawiły, że zajął on pier-
wszoplanową pozycję w dziejach sztuki Europy Środkowej, a
nawet, że wniósł istotny wkład na skalę europejską" (s. 11).
Położenie nacisku na osobisty wkład artysty wymaga też
uprzedniego ustalenia źródeł inspiracji. Szczegółowe informa-
cje o dziełach - datowanie, atrybucja, historia, rozplanowanie
dekoracji - zostały zamieszczone w obszernym katalogu (43
pozycje, s. 181-247) otwierającym część dokumentacyjną. Skła-
dają się na nią także: krótkie omówienie dzieł niesłusznie przy-
pisywanych Fontanie (s. 248-9), wypisy archiwalne (s. 251-69)
oraz, poprzedzony spisem ilustracji, wspaniały album uporząd-
kowanych chronologicznie, cyklami dekoracyjnymi 223 zdjęć
(w tym 6 barwnych) autorstwa Wacława Górskiego (10 zdjęć
M. Karpowicza) po raz pierwszy dających pełny obraz artysty-
cznego oeuvre Fontany (s. 297-436). W książce zamieszczono
także streszczenie w językach: niemieckim i angielskim (s. 271-
96). Pod względem edytorskim książka mogła stać się nieprze-
ciętnym osiągnięciem (m.in. świetny papier, ciekawa szata
graficzna i znakomita jakość ilustracji). Mogła - bo brak inde-
ksu osobowo-topograficznego, brak w tekście numerowych
odniesień do albumu ilustracji, występują liczne literówki, co
nie tylko wynika z nieprzystosowania alfabetu włoskiego do
pisowni polskiej i czeskiej. Wszystko to nie ułatwia korzystania
z książki.
Żasadniczy tekst (z 40 ilustracjami porównawczymi) autor
podzielił na cztery części: I.La persona (s. 17-40), II. L'appren-
dista (s. 41-93), III.L'artista (s. 95-161),IV.Capo della bottego
(s. 163-74), po których następuje osobne zakończenie (s. 175-
80) stanowiące próbę określenia historycznego znaczenia twór-
czości Baltazara Fontany.
W pierwszej części, zatytułowanej Osoba, Karpowicz oma-
wia wyniki swoich badań dotyczących genealogii Fontany i
środowiska, w którym żył artysta (rozdział pt.: La famiglia e
1'ambiente) oraz przedstawia - w oparciu o dotychczasowe
badania i własne ustalenia - rozwój jego kariery zawodowej

81