PRZEGLĄD LITERATURY

Małgorzata Szafrańska, The philosophy of nature and the grotto in the Renaissance garden „Journal of Garden
History” IX, 1989, nr 2, s. 76-85, il. 6.

Artykuł poświęcony jest grocie w ogrodach Renesansu.
Temat ten jednak jest traktowany tylko jako punkt wyjścia dla
studiów nad nowymi treściami ogrodu w epoce Renesansu.
Autorkę zainteresowały przede wszystkim niektóre idee filo-
zofii przyrody i nauk szczegółowych takich, jak geologia, hydro-
logia, botanika, medycyna, alchemia - które zaczęły wówczas
skupiać się wokół tematu ogrodu.
Grota była bodaj najważniejszą konkretyzacją tych idei.
Najbardzej indywidualnym twórcą renesansowych grot był
Bernard Palissy, którego przyrodnicze badania sekundowały
nowatorskim eksperymentom plastycznym. Lektura jego tra-
ktatu Recepte veritable... i opisu Architecture et Ordonnance de
la grotte rustique... (obie prace 1563) nabiera nowego wymiaru
wzbogacona o studia jego pism przyrodniczych. W ten sposób
można próbować wyjaśnić intelektualne przesłanki estetyki
projektowanych przez niego grot, a także naukowe źródła jego
słynnych ceramicznych dekoracji - rustiques figulines.
W epoce Renesansu grota miała kilka znaczeń symbolicz-
nych. Przede wszystkim była przybytkiem nimf albo Muz. Była
także medytacyjną pustelnią o dalekim echu jaskini platońskiej.
Grota skojarzona z zimnem, śmiercią, inicjacją, w literackim
kontekście występowała jako wyobrażenie wnętrza Ziemi. Dla
ówczesnych filozofów przyrody żywioł ziemi miał sens kreacyj-
ny; w głębi Ziemi - według ich opinii - „rodzą się" wszystkie
rośliny, kamienie i metale mające swe odpowiedniki w ciałach
niebieskich. Zyciosprawczym elementem jest woda, powstają-
ca w otchłaniach Żiemi i roznosząca „zarodki życia" (P. de
Tyard, B. Palissy, S. Capece, G. Bruno). Woda była intensywnie
obecna w ogrodowych grotach w postaci fontann, wodotry-
sków, basenów, zasadzek hydraulicznych. Spływając po kamie-
niach tych rustykalnych wnętrz, po sztucznych, jakby

spetryfikowanych roślinach i naturalistycznych figurkach zwie-
rząt dla przyrodników - twórców i użytkowników grot - uwido-
czniała ówczesne przekonanie o jedności form w przyrodzie,
które przechodzą jedne w drugie, bo zasadniczo są tym samym.
To spekulacyjne założenie filozofii przyrody „potwierdzały"
znajdowane coraz częściej fosylia (zwłaszcza B. Palissy).
W renesansowych grotach pojawiała się szczególna symbo-
lika koralu, będącego - według ówczesnych filozofów przyrody
- lapidarnym ujęciem myśli o jedności świata zwierząt, roślin i
minerałów. Przykładem może być jedna z grot Salomona de
Caus w Heidelbergu (1620). Koral mówił o możliwej przemia-
nie form i był szczególnym, nieco monstrualnym, wyobraże-
niem rośliny-zwierzęcia-minerału, a więc był wyobrażeniem
przyrody zatrzymanej na chwilę w swej nieustającej przemianie.
Koral - to jeden z centralnych symboli alchemii. W obrazowych
i opisowych alegoriach alchemicznych niejednokrotnie sięgano
po motyw groty, aby przedstawić wnętrze Ziemi, w którym
rodzą się metale i przekształcając się w naturalnym procesie
transmutacji przechodzą w końcu w złoto. Zamykająca artykuł
ilustracja z Viridarium chymicum D. Stolciusa (1622) pokazuje
chór metali-planet w grocie. To alegoria jedności przyrody
zrodzonej pod ziemią, ale objętej najszerszą, kosmiczną har-
monią.
Ogrodowa grota była jedną z form renesansowej koncepcji
przyrody. Dzięki powszechnej znajomości tych przyrodniczych
wątków ogród mógł wypełnić się nową treścią. Artykuł ilustrują
ryciny z końca XVI i pocz. XVII w., w tym mało znane pełne
przedstawienie Owalnej Fontanny z Villi d'Este w Tivoli i sche-
mat działania hydraulicznego ptaka z tego samego ogrodu.
Redakcja

Sztuka baroku. Materiały sesji naukowej ku czci śp. Profesorów Adama Bochnaka i Józefa Lepiarczyka
zorganizowanej przez krakowski oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Instytut Historii Sztuki UJ, Kraków 8-9
czerwca 1990 r., Kraków 1991, ss. 160.

W książce wydanej starannie przez Wydawnictwo Klubu
Inteligencji Katolickiej zamieszczono 11 referatów wygłoszo-
nych podczas sesji przez historyków sztuki z Krakowa, Warsza-
wy i Wrocławia.
W pierwszym artykule Adam Małkiewicz (Adam Bochnak
i Józef Lepiarczyk a tradycja badań nad barokiem w krako-
wskim środowiska historyków sztuki) przedstawia dzieje krako-
wskich badań nad sztuką baroku. Etapy ich wyznaczają
nazwiska M. Sokołowskiego (1839 - 1911), F. Kleina (1882 -
1961), J. Pagaczewskiego (1874 - 1940), A. Bochnaka (1899 -
1974), J. Lepiarczyka (1917 - 1985). W ciągu stu lat nastąpiła
„rehabilitacja" baroku i odbywało się stopiniowe badanie po-
szczególnych gatunków sztuki (architektura, rzeźba, rzemiosło
artystyczne, malarstwo). Profesorowie, których pamięci po-
święcono sesję, swoimi rozprawami naukowymi i działalnością
dydaktyczną zostawili trwały ślad w krakowskim dorobku ba-
dań nad barokiem.
Następna praca, przed laty napisana, ale dotąd nie wydana,
to artykuł Józefa Lepiarczyka i Bolesława Przybyszewskiego

Katedra na Wawelu w wieku XVIII. Zmiany jej wyglądu archi-
tektonicznego i urządzenia wnętrz na podstawie badań history-
czno-archiwalnych oparty jest na bogatych materiałach
źródłowych zachowanych w Archiwach Kapituły i Kurii Metro-
politalnej Krakowskiej oraz w innych archiwach. Zestawiono
uzyskane informacje z literaturą o katedrze i naświetlono z
punktu widzenia stylu. Uzupełnieniem artykułu jest chronolo-
giczne zestawienie przemian w katedrze w XVIII w.
Tadeusz Chrzanowski w wystąpieniu, którego temat sfor-
mułował w formie pytania: Emblematyka - sztuka manieryzmu
czy baroku?, stwierdził, że emblematyka jako zjawisko nie na-
leży do żadnej epoki wyłącznie - chociaż jej szczególny rozkwit
przypadł na w. XVII i 1 poł. w. XVIII. Żwiązek emblematyki
z retoryką spowodował jej przenikanie do architektury i festy-
nów - jednak „barokowa emblematyka" nie istniałaby, gdyby
nie jej parantele manierystyczne, humanistyczno-renesansowe
i średniowieczne.
Praca Jana Samka Jaka była sztuka Krakowa w epoce
baroku? porusza kilkanaście problemów nasuwających się au-

89