PRZEGLĄD LITERATURY

1712 r., otwartą pod patronatem papieża Klemensa XI i magi-
stratu Bolonii. Mniszech opisał sale i obrazy we wnętrzach
siedziby Instytutu - w klasztorze benedyktynów, m.in. sale po-
święcone architekturze, rzeźbie i malarstwu. W zbiorach Insty-
tutu oglądał liczne albumy Altrovandiego, słynnego naturalisty
bolońskiego z XVI wieku. Obserwacje z Instytutu Bolońskiego

inspirowały Mniszcha do opracowania projektu Musaeum Po-
lonicum w 1775 r. prof. Biliński przytoczył w aneksie artykułu
pełny tekst relacji Mniszcha o Instytucie Bolońskim.
Jerzy Kowalczyk

Jan K. Ostrowski, Die polnische Malerei vom Ende des 18 Jahrhunderts bis zum Beginn der Moderne, Munchen
1989, Deutscher Kunstverlag, ss. 168, il. 134 (w tym) tabl. barwne 32.

Przygotowana w 1983 r. na zamówienie włoskiego wydaw-
cy książka ukazała się ostatecznie w wydawnictwie niemieckim
w 1989 r. Wydawca wprowadził znaczne skróty w rozdziale
I-szym.
Książka J. Ostrowskiego pisana dla niepolskiego czytelnika
- przedstawia dzieje polskiego malarstwa sztalugowego uwikła-
ne w losy narodu podzielonego zaborami - prezentując proble-
matykę twórczości artystycznej i jej bardzo szerokie konteksty
uwarunkowań kulturalnych i politycznych. Omawia najważ-
niejsze prądy i kierunki polskiego malarstwa i wielość postaw
artystycznych, uwzględniając zależności i powiązania ze szcze-
gólną sytuacją - twórcy i odbiorcy. Akcentuje nieznane obcemu
czytelnikowi, specyficzne mechanizmy funkcjonowania dzieła
sztuki w Polsce czasów utraty niepodległości, wskazując złożo-
ne generalia, warunkujące właściwą twórczość artystyczną.
Wykazując paralelność zjawisk ze sztuką europejską, wy-
dobywa Ostrowski jako sprawę zasadniczą różnice poglądów
na dzieło sztuki i jego znaczenie. Patriotyczna, wychowawcza
funkcja dzieła sztuki - realizującego nadrzędne racje idei pol-
skiej poezji romantycznej, przesłaniając kategorie ocen estety-
cznych w walce o utrzymanie niezależności narodowej,
zakłócała rytmikę i tempo rozwoju polskiej sztuki.
Obszerny materiał tekstowy i ilustracyjny usystematyzowa-
ny został według rozdziałów: Ubersicht zur Geschichte (1 764 -
1918); Einleitung; 1. Klassizismus, Fruhromantik; 2 Die grosse
und die kleine Romantik; 3. Geschichtsphilosophie und Natu-
ralismus; 4. Im Zauberkreis der Jahrhundertwende; Anhang:
Bibliographie. Biographische Notizen.
Zamieszczony przed tekstem zwięzły Przegląd ważniej-
szych wydarzeń z historii Polski lat 1 764 - 1918 otwiera publi-
kację. W obszernym wstępie autor wyjaśnia założenia swej
książki i uzasadnia przyjęte ramy czasowe. Prezentuje ogólnie
sytuację polityczną i jako jej pochodną sytuację i rolę sztuki
polskiej. Akcentuje rolę romantyzmu i poezji trzech wieszczów;
nadrzędną patriotyczną misję polskiego malarstwa i jego od-
rębność -programową (Matejko, Grottger, Wyspiański) -iw
rezultacie podporządkowaną jej - artystyczną.
W kolejnych rozdziałach, wskazując ciągłość rozwoju
sztuki polskiej, Ostrowski przedstawia sytuację polityczną i
kulturalną, z której wyrastały: sztuka i zwłaszcza malarstwo
tego okresu. Charakterystyczne cechy polskiej twórczości ar-
tystycznej - treści patriotyczne i wychowawcze przez nią prze-
kazywane decydowały o odrębności polskiej sztuki, a
szczególnie malarstwa - także i w wymiarze formalnym, do
czego zrozumienia i właściwej oceny, niezbędna jest świado-
mość tych zależności.
Rozdział 1. skrócony przez niezainteresowanego nim nie-
mieckiego wydawcę, obejmuje okres od późnego baroku do
1830 r. - wybuchu powstania listopadowego. Podejmuje prob-

lem mecenatu Stanisława Augusta i pierwszych struktur orga-
nizacji życia artystycznego i szkolnictwa; formowanie się naro-
dowej świadomości artysty wobec dzieła sztuki i jego zadań -
idei polskiej sztuki narodowej (Bacciarelli, Canaletto, Norblin,
Orłowski, Smuglewicz i ich liczni uczniowie).
Rozdział 2. sięgający do 1863 r., wybuchu powstania stycz-
niowego, pokazuje wielkich i małych polskich romantyków,
poetów i malarzy, ze szczególnym uwzględnieniem pośród gro-
na mniej znaczących artystów - twórczości Piotra Michało-
wskiego, Teofila Kwiatkowskiego i Henryka Rodakowskiego;
rozwój i rangę malarstwa historycznego (J. Suchodolski, R.
Hadziewicz, A. Lesser, J. Simmler, wczesny J. Kossak, W.
Gerson), obok innych jego gatunków pomniejszych (portret,
malarstwo rodzajowe, pejzaż).
Rozdział 3. najdłuższy, obejmuje okres szczególnie bujne-
go rozwoju polskiego malarstwa od 1863 do początku lat 90.
Wskazuje na znaczenie klęski powstania dla kultury polskiej,
formowania się nowych postaw, (pozytywizm, ale i kontynuacja
romantyzmu); rozwój poszczególnych odrębnych środowisk
artystycznych w kraju, ale także i zagranicą (gł. Monachium);
podkreśla rolę Matejki i Grottgera, a z drugiej strony przedsta-
wicieli innych tendencji (J. Brandt, bracia Gierymscy, J. Cheł-
moński i wielu innych).
Rozdział 4. ostatni - to lata 1890-1910, okres modernizmu
- Młodej Polski. Znaczną uwagę poświęcił tu autor polskiej
odrębności modernizmu, z jednej strony utrzymywanych pod-
stawowych założeń sztuki polskiej „w służbie narodu", a z
drugiej - nowej koncepcji elitarnego programu - „sztuka dla
sztuki". Pokazując rozwój form instytucjonalnych (np. szkol-
nictwo krakowskie i warszawskie), uwzględniając nowe domi-
nujące tendencje malarstwa tych lat (ekspresjonistyczne,
symboliczne, dekoracyjne) oraz epizodyczną rolę impresjoni-
zmu - autor wydobywa złożony obraz malarstwa. Przywołując
twórczość wielu artystów (St. Wyspiański, J. Malczewski, J.
Mehoffer, W. Weiss, J. Fałat, F. Ruszczyc, W. Wojtkiewicz, O.
Boznańska czy T. Axentowicz, K. Sichulski, W. Jarocki i in.) -
akcentuje rolę Wyspiańskiego porównywalną jedynie z wcześ-
niejszą rolą Grottgera i Matejki.
Rozdział ten i książkę zamyka rok 1910, gdy „Interregnum
dobiegało końca, a sztuka wypełniła swą rolę w służbie narodu
zwracając się coraz bardziej ku problemom formalnym...",
które zbliżą z europejską awangardą „dotrzymujące jej kroku"
następne pokolenia polskich artystów.
Bardzo dobry materiał ilustracyjny (168 poz. w tym 32 tabl.
barwne) pokazuje wielość kierunków i tendencji malarstwa
polskiego - poprzez przykłady typowe, a także obrazy mało
znane polskiemu odbiorcy.
Wybrana bibliografia (42 pozycje) ze szczególnym uwz-
ględnieniem publikacji i edycji obcojęzycznych obejmuje 4

93