SZTUKA REFORMACJI NA POMORZU


II. 2. Klępsk, kościół filialny, widok wnętrza ku zachodowi (1581-1614, 1698).
Fot. S. Stępniewski
III. 2: Klępsk, eglise filiale, vue de 1'interieur vers l'ouest (1581-1614, 1698).
Photo S. Stępniewski

że nie wspomaga on już swym programem tradycyjnych
intencji mszalnych, lecz służy tylko i wyłącznie udzielaniu
sakramentu komunii, dodawano do niego rzeźbioną (il. 3)
lub malowaną (il. 4) predellę ze sceną Ostatniej Wieczerzy.
Chrystologiczną reinterpretację średniowiecznych progra-
mów maryjnych osiągano także przez dodawanie zwień-
czeń ze scenami Ukrzyżowania i Zmartwychwstania
Chrystusa, a nawet - jak w Brzesku - przez wymalowanie
na rewersach skrzydełruchomych i skrzydłach stałych ośmiu
scen tradycyjnego cyklu pasyjnego16. Nowe, poreforma-
cyjne ołtarze kontynuowały początkowo typ retabulum
skrzydłowego, w wersji malowanej z powodzeniem roz-
wijany w samym centrum luteranizmu - Wittenber-
dze17. Malowane tryptyki fundowali książęta pomorscy
- Barnim XI i Jan Fryderyk , miejscowa szlachta i
mieszczaństwo21, ciągle jednak miała swych zwolenni-
ków tradycyjna forma ołtarza rzeźbionego, której do-
brym przykładem może być pentaptyk w Wysiedlu,
wykonany przed rokiem 1580, a następnie - przed ro-
kiem 1609 - powiększony o szeroki malowany cokół22.
Kwatery tego ołtarza niewiele się właściwie różnią od
drobnofigurowych reliefów późnogotyckich retabu-
lów brabanckich; podobne wrażenie, wzmocnione jesz-
cze zastosowaniem renesansowego quasi-maswerku,

sprawiał też - bardzo dziś zaniedbany - ołtarz z kaplicy
księcia Barnima XI w Oderburgu, po kilku transloka-
cjach ustawiony ostatecznie w kościele w Sownie koło
Stargardu 23. Jest on chyba najstarszym - powstał przed
rokiem 1573 - retabulum architektonicznym na intere-
sującym nas obszarze, nie mającym jednak - jako zało-
żenie horyzontalne - praktycznie żadnych następstw24.
Typowe dla Pomorza i Nowej Marchii ołtarze ediku-
lowe komponowane były w układzie pionowym i mają
z reguły - oprócz predelli - dwie niezbyt wysokie kon-
dygnacje, jak ołtarz w Suchaniu (1618)' , mogą być
też jednak ukształtowane bardziej monumentalnie, jak
ołtarz w Dobrej (1614, il. 5)26 lub szczególnie bogato
zdobiony i plastyczny ołtarz w Reczu (1607). Retabula w
rodzaju trójkondygnacyjnego, a do tego posiadającego
podwójną predellę ołtarza w Robach koło Trzebiato-
wa27, ufundowanego przez Zofię szlezwicko-holsztyńską
(zm. 1638), żonę księcia Filipa II, a zwłaszcza cztero-
kondygnacyjnego ołtarza w Ośnie Lubuskim (1627, il.
6)28, piętrzącego się aż po nasadę gotyckiego sklepienia
tamtejszej fary, tworzyć miały we wnętrzach ewangelic-
kich świątyń prawdziwą „ścianę obrazową", dobitnie
unaoczniającą następującymi kolejno po sobie scenami
podstawowe tajemnice dzieła Odkupienia.

3