RECENZJE - KSIĄŻKI
Biuletyn Historii Szutki
R.LIV, 1992, Nr 3
PL ISSN 0006-3967
JAROSŁAW PORAZINSKI
Toruń
Statuty toruńskiego rzemiosła artystycznego i budowlanego z XVI-XVIII w., oprac. B. Dybaś,
J. Tandecki przy współpracy M. Farbiszewskiego, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk,
Warszawa - Toruń 1990.

W ramach prowadzonej od wielu lat przez Instytut Sztuki
PAN interesującej serii wydawniczej „Źródła i Materiały do
Dziejów Sztuki Polskiej" pod redakcją Mariana Arszyńskiego
ukazał się kolejny - XXIII już tom pt. Statuty toruńskiego
rzemiosła artystycznego i budowlanego z XVI-XVIII w. Jest to
drugi, po Miscellaneach źródłowych do historii sztuki i kultury
Torunia , wolumen źródeł poświęcony temu miastu, a jego
autorzy - pracownicy Pracowni Pomorskiej IS PAN: Bogusław
Dybaś, Janusz Tandecki i Marek Farbiszewski zapowiadają
kontynuację cyklu. Zespół toruński działa więc niezwykle dyna-
micznie.
Potrzeba tego rodzaju publikacji nie budzi, jak sądzę, żad-
nych wątpliwości, bowiem - jak słusznie zauważyli autorzy we
Wstępie - statuty cechowe były dotąd rzadko wykorzystywane
przez badaczy historii sztuki i kultury. Było to związane ze
specyfiką tego materiału, którego analiza wymaga specjali-
stycznego wykształcenia historyka oraz stosownego przygoto-
wania warsztatowego. W tym sensie udostępnienie historykom
sztuki i kultury bogatego materiału archiwalnego w formie
publikacji uznać trzeba za przedsięwzięcie godne najwyższego
uznania. Wydawnictwo poprzedzone zatem zostało kompeten-
tnym Wstępem, w którym omówione zostały: 1. Statuty korpo-
racji rzemieślniczych jako źródło historyczne 2. Powstanie i
organizacja cechów toruńskich 3. Statuty toruńskich cechów i
bractw czeladniczych (informacja o źródłach) 4. Przydatność
badawcza statutów cechowych 5. Dzieje źródeł 6. Opis źródeł
7. Metoda wydawnicza 8. Przypisy i skorowidze. Rozbudowane
przypisy do Wstępu zawierają niemal pełną bibliografię proble-
mu. Istotną pomocą dla korzystającego z tego wydawnictwa
czytelnika są starannie opracowane indeksy: osób i miejscowo-
ści, indeks rzeczowy ( w j. polskim, niemieckim i łacińskim)
wreszcie indeks systematyczny, który został wewnętrznie po-
dzielony na działy: 1. rodzaje rzemiosł i ich uprawnienia 2.
funkcje i powinności zawodowe korporacji 3. mistrzowie 4.
czeladnicy 5. uczniowie 6. struktura organizacyjna korporacji
7. funkcje, powinności i uprawnienia pozazawodowe korpora-
cji. Dzięki owym pomocom można bez większego trudu odszu-
kać interesujące informacje nawet bez szczegółowej analizy
tekstu, co jest zadaniem trudnym przede wszystkim ze wzglę-
dówjęzykowych.
Autorzy wydawnictwa dokonali wyboru trzydziestu dwóch
tekstów - są to w większości statuty cechowe, a więc dokumenty
szczegółowo regulujące całokształt spraw związanych z fun-
kcjonowaniem i zadaniami poszczególnych korporacji. Najstar-

szym w tym zbiorze jest Statut cechu konwisarzy z 1523 r., a
najwięcej rozporządzeń pochodzi z XVII w. Jest to o tyle
uzasadnione, że właśnie w XVII w. toruńskie cechy rzemieślni-
cze przeżywały swój rozkwit. W połowie tego stulecia działały
w mieście aż 53. cechy skupiające ponad 60. rzemiosł (np. w
tym samym czasie w Krakowie istniało 60. rzemiosł, w Poznaniu
- 30. cechów). Ten fakt podkreśla dodatkowo rangę i znaczenie
poznawcze całego przedsięwzięcia edytorskiego.
Nie sposób przecież, pomimo wszystko, nie sformułować
pod adresem wydawców i autorów zbioru także pewnych uwag
krytycznych i wątpliwości. Najważniejsze z nich dotyczą ogólnej
koncepcji całej edycji, która została sprecyzowana, moim zda-
niem, niezbyt jasno. Chodzi przede wszystkim o brak definicji
pojęcia „rzemiosło artystyczne" i w związku z tym także kryte-
riów selekcji materiału źródłowego. Otóż pojęcie „rzemiosło
artystyczne" zostało wprowadzone, jak wiadomo, dopiero w
końcu XIX w. i zaczęło funkcjonować odtąd w opozycji do
wyrobów produkcji masowej - fabrycznej. Ten fakt powinien
skłaniać do pewnej ostrożności i refleksji - rodzi się bowiem
pytanie: jakie wytwory można zaliczyć do artystycznych? A w
ślad za tym: jakie korporacje rzemieślników zaliczymy do kate-
gorii skupiającej twórców sztuki? Wbrew pozorom nie jest to
więc bynajmniej wywoływanie sporu o pojęcia, ale próba wska-
zania na potrzebę konceptualizacji całego problemu. Autorzy
zbioru umieścili w nim mianowicie statuty aż 18. cechów: kon-
wisarzy, paśników, zdunów, cieśli, ślusarzy, tokarzy, łożowni-
ków, szklarzy, introligatorów i szkatułkarzy, nożowników,
stolarz)', kowali i płatnerzy, malarzy, kotlarzy, złotników, szmu-
klerzy, rzeźbiarzy. Traktują oni zatem rzemiosło artystyczne
bardzo szeroko - trudno byłoby wszak udowodnić tezę, że
wszystkie (lub większość) realizacje podejmowane przez tych
rzemieślników miały charakter „artystyczny", choć bez wątpie-
nia organizacje cechowe w których byli skupieni były „w jakiś
sposób" związane ze sztuką.
Są wszakże jeszcze inne powody, dla których poruszam tę
kwestię. Chodzi o to, że wskutek tak maksymalistycznego po-
dejścia autorów omawianego zbioru do materiału źródłowego
niemożliwe stało się jego wewnętrzne uporządkowanie według
zasady innej niż chronologiczna. Otóż zastanawiam się, czy w
tej sytuacji, gdy jak stwierdzają sami autorzy we Wstępie, orga-
nizacja wewnętrzna cechów w okresie staropolskim nie ulegała
większym przemianom, zachowując większość elementów
ukształtowanych w średniowieczu, bardziej pożytecznym roz-
wiązaniem nie byłoby wprowadzenie do teg o wydawnictwa

86