PRZEGLĄD LITERATURY

nia, że jako numizmatyk, sfragistyk i heraldyk badał on źródła
historyczne, bardzo często będące dziełami sztuki.
Wyszczególniona wyżej grupa, stanowi niemal jedną
czwartą osób zebranych w tomie. Jej omówienie jako pewnej
zbiorowości utrudnia przede wszystkim przyjęte kryterium
uwzględniania tylko osób zmarłych. Oznacza ono przede wszy-
stkim, że w okresie powojennym mamy w większości przypad-
ków do czynienia z końcowymi fazami życia i działalności
twórczej osób uwzględnionych. Tylko w przypadku Jerzego
Frycza i Olgierda Gałdyńskiego możemy mówić o zamknięciu
się ich karier w okresie po drugiej wojnie światowej. Kolejną
narzucającą się cechą w przypadku tej grupy (jak i w skali całego
tomu) jest związek przygniatającej większości twórców z Uni-
wersytetem Mikołaja Kopernika. I znów zaledwie dwie osoby
wyłamują się z tej zasady - fotograficy Alojzy Czarnecki i
Olgierd Gałdyński. Jest to o tyle godne podkreślenia, że zna-
czący odłam tej grupy stanowią nie tyle uczeni, co raczej artyści.
Podnosząc rolę uniwersytetu, musimy zadać pytanie, w jakim
stopniu wchłaniał on w swoje struktury miejscowe środowisko
twórcze, na ile zaś kształtowała go kadra przybyła z zewnątrz.
W tym zakresie znowuż jedynie obaj wybitni toruńscy fotogra-
ficy, Czarnecki i Gałdyński, mogą mówić o toruńskim przedwo-
jennym rodowodzie. Wszyscy pozostali są przybyszami, i to w
dominującym stopniu przybyszami z Wilna. W sumie wydaje

się, że właśnie związek z uniwersytetem oraz przeważnie wileń-
skie pochodzenie i wiążące się z tym okoliczności przybycia do
Torunia stanowią prawdopodobnie najbardziej charakterysty-
czne rysy powojennego toruńskiego środowiska naukowo-kul-
turalnego, być może w wyodrębionej przez nas grupie w
stopniu największym. Mimo iż należy się zastrzec, że w żadnym
razie toruńskiego środowiska twórczego w okresie powojen-
nym nie można ograniczyć do osób zmarłych przed 1985 r.,
powyższe uwagi pozwalają na wyciągnięcie ciekawych wnio-
sków.
Otóż niewątpliwie rok 1945 - powstanie uniwersytetu i
napływ wielu osób z terenów wschodnich (głównie z Wilna) -
stanowił istotny przełom w kształtowaniu tego środowiska. Nie
jest to stwierdzenie odkrywcze, ale na podstawie omawianego
tomu widać ten moment szczególnie ostro. Można chyba po-
stawić tezę, że w dziejach kulturalnych Torunia, po załamaniu,
jakie przyniosły rozbiory, które zepchnęły miasto do pozycji
ośrodka prowincjonalnego, krępowanego dodatkowo przez
spełnianą przez miasto funkcję twierdzy, rok 1945 rozpoczął
dla miasta stopniowy, jeszcze trwający i stąd trudny do oceny
awans kulturalny. Oba wymienione przez nas czynniki wpłynęły
na ten awans w stopniu nieporównanie większym niż nawet
przedwojenna stołeczność pomorska.
Bogusław Dybaś

Jan Białostocki, The Message of lmages. Studies in the History ofArt, Vienna (IRSA) 1988, ss.
309, il. 183.

Chcemy przypomnieć jedną z ostatnich książek Profesora
- dla Niego ostatnią własną pracę, jaką miał w rękach, już w
szpitalu, tuż przed śmiercią. Nie ujrzał niestety wydanej wkrót-
ce potem znakomitej syntezy północnoeuropejskiej sztuki XV
wieku, II Quattrocento nell' Europa Settentrionale, wydanej
przez turyński UTET w renomowanej serii powszechnej historii
sztuki. W maszynopisie pozostał tak bardzo pożądany przez
historyków i studentów tom III fundamentalnej antologii te-
kstów źródłowych do dziejów piśmiennictwa o sztuce - tom
poświęcony XVII wiekowi, opracowywany obecnie przez ze-
spół współpracowników Profesora z Instytutu Historii Sztuki
Uniwersytetu Warszawskiego oraz redaktorów z PWN. W postaci
szczegółowych notatek i rozbudowanych partii rękopiśmiennych
pozozstawił Jan Białostocki podręcznik studencki, zatytułowany
Wprowadzenie do studiów historii sztuki. Problemy, pojęcia i me-
tody, który mamy jeszcze nadzieję wydać w PWN. Wspaniałym
podsumowaniem muzealniczej działalności Profesora był kata-
log wielkiej wystawy Muzeum Narodowego w Warszawie,
Europdische Malerei des Barock aus dem Nationalmuseum
Warschau, pokazywanej w latach 1989-91 w Brunszwiku, Utre-
chcie, Kolonii, Monachium, Warszawie oraz w Gorizii (wersja
włoska nazywała się Trionfobarocco). Ci, którzy skrupulatnie śle-
dzą światową literaturę naukową, wiedzą dobrze, że wciąż - już
pośmiertnie - ukazują się ważne Jego teksty - m.in. artykuły o
Arnolfinich van Eycka, o symbolice sepulkralnej, o ikonografi-
cznych problemach malarstwa Veronese'a o różnych zagadnie-

niach ikonografii północnoeuropejskiego humanizmu, o wpły-
wie renesansowej filozofii natury na sztukę, etc., etc. Spuścizna
naukowa Jana Białostockiego jest ogromna, wciąż trwa jej
opracowywanie - i, niewątpliwie, potrzeba jeszcze lat co naj-
mniej kilku, by ją ogarnąć i w pełni ocenić.
Dlatego też wybór najciekawszych artykułów Profesora z
lat 60. 70. i 80. wydany staraniem Józefa Grabskiego w jego
wiedeńskiej oficynie IRSA, jest przedsięwzięciem bardzo traf-
nym i cennym. Rzecz pomyślana została przez Autora i Wy-
dawcę jako kontynuacja popularnej na Zachodzie (i po dziś
dzień stale wznawianej) książki Białostockiego, Stil und Ikono-
graphie (Koln, DuMont, 1967). Z tym wszakże, że The Message
oflmages jest dziełem znacznie bardziej atrakcyjnym i efektow-
nym edytorsko. Cechują go znakomita szata graficzna, wytwor-
na i stylowa okładka (nb. autorstwa samego Białostockiego),
nienaganna typografia - a więc te cechy, dzięki którym oficyna
Grabskiego zyskała sobie wysoką europejską markę w świecie
wydawnictw o sztuce. Przyjaciele, uczniowie i sympatycy Profe-
sora wzdychają z żalem i rozczarowaniem, że nie dojdzie w tym
domu edytorskim do skutku wydanie pośmiertnej księgi pa-
miątkowej Profesora, Porta Mortis...
Teksty, zamieszczone w The Message oflmages, znane nam
są z pierwotnych publikacji: Fest- i Gedenkschriftów M. Brah-
mera, J. G. van Geldera, E. Haverkampa-Begemanna, G. van
der Ostena, M. Meissa, L. H. Heydenreicha, W. Stechowa, E.
Arslana, R. A. d'Hulsta, K. Erasmusa, H. W. Jansona; z czaso-

93