TADEUSZ BERNATOWICZ

Płaszczyzna fryzu nie jest płaska lecz lekko pofalowana
i nie wynika z późniejszych uszkodzeń. Zauważalne
lekkie pęknięcia są wtórne. Po bokach napisu
wyrzeźbione są symbole śmierci w postaci uskrzydlonej
czaszki z piszczelami, klepsydrą i kosami. Na wypełnia-
jącej centrum górnej części pomnika gładkiej płycie
widoczne są bolce oraz ślad po obecnie nieistniejącym
reliefie przedstawiającym zmarłą, która ukazana została
w pozie adoracyjnej. Wysoki cokół wypełnia tablica z
inskrypcją opracowaną staranną majuskułą50. Flankują
ją dwie pełnoplastyczne hermy. Między głowami herm
a płaską kwadratową płytą, na której spoczywa belko-
wanie umieszczone są poduszki (il.19).
Z tablicy inskrypcyjnej nagrobka wynika, że po-
mnik ufundował Mikołaj Radziwiłł. Musiało to nastą-
pić wkrótce po śmierci księżnej, która zmarła
niespodzianie 9 listopada 1596 r. mając dwadzieścia
siedem lat51. Umieszczenie nagrobka nastąpiło przed
1608 r., kiedy to wykonano kolejny pomnik w mauzo-
leum Radziwiłłów, poświęcony synowi Radziwiłłowej,
Krzysztofowi (będzie o nim mowa w dalszej części
tego artykułu). Pomnik księżnej ustawiony został na
miejscu, gdzie wcześniej znajdował się nagrobek jej
syna Mikołaja Radziwiłła. Nagrobek Radziwiłłowej sta-
nowi jakby sepulkralne pendent do powstałego ok.
1590 r. pomnika jej męża, znajdującego się po drugiej
stronie ołtarza. Stąd obudowa posiada formę edikuli na
wysokim cokole oraz w przybliżeniu takie same rozmia-
ry. Wspólne dla monumentu Radziwiłłowej jak i pomni-
ka "Sierotki" jest również ukazanie zmarłych w pozie
adoracyjnej oraz struktura emblematyczna nagrob-
ków52. Forma edikuli zależna jest od wzorników Seba-
stiana Serlia53.
Stylistyka tego obramienia w stosunku do swego
pierwowzoru, jakim był nagrobek Radziwiłła, jest za-
sadniczo różna. Widoczne jest tu odchodzenie od
rzeźbiarsko-płaszczyznowego traktowania nagrobka na
rzecz klarownego ozgraniczania elementów struktury
architektonicznej. Redukcja dekoracji ornamentalnej
oraz czytelny podział na figurę i obramienie zbliża
nagrobek nieświeski do dzieł wczesnobarokowych. Za-
razem jednak architektura nagrobka księżnej, mimo
znacznych rozmiarów (3,5 x 2 m) i pełnoplastycznych
podpór, sprawia wrażenie wątłej i delikatnej54. Uchwyt-
ne są tu echa manierystycznej tendencji do interpretacji
architektury w kategoriach rzeźbiarskich, co uwidacz-
nia się w zastosowaniu herm w dolnej kondygnacji. Tak
jak w przypadku ołtarza św. Krzyża dekoracyjność uzy-
skana została wskutek zróżnicowania koloru, materiału
oraz plastyki części składowych, nie zaś przez wprowa-
dzenie ornamentacji. Podkreślić należy dużą staranność

opracowania detalu rzeźbiarskiego, co widać na przy-
kładzie głów herm w partii cokołu.
Pomnik Radziwiłłowej posiada szereg cech wspól-
nych z ołtarzem św. Krzyża. W obu przypadkach wy-
stępuje tego samego rodzaju belkowanie z wydatnym,
wyłamanym na osiach kolumn gzymsem. Wspólna dla
obu dzieł jest kolorystyka detali architektonicznych:
różowe kolumny, białe kapitele i bazy, czarne fragmen-
ty belkowania i naczółków. Podobieństwa w kolorysty-
ce staną się jeszcze bardziej wyraziste gdy będziemy
pamiętać, że figura Radziwiłłowej była jasna (zapewne
wykonana ze srebrnej blachy). Występującą na na-
grobku charakterystyczną strukturę architektoniczną z
wątłymi kolumnami dość szeroko rozstawionymi i wy-
eksponowanymi plastycznie w taki sposób, jakby miały
stanowić podstawę do ustawienia na nich rzeźb, spotykamy
w małej architekturze Wenecji 2 połowy XVI w. Podobną
strukturę architektoniczną, w obrębie której występują wątłe
kolumny, spotykamy w ołtarzu biskupa Galesio Nichesola
(ok. 1530-1532) w katedrze w Weronie (il.18) przypisy-
wanym Jacopo Sansovino (zm. 1570)55. Inne przykłady
reprezentujące zbliżone rozwiązania stylistyczne to we-
necki ołtarz Zane w S. Maria Gloriosa dei Frari zawie-
rający rzeźby Alessandra Vittorii56 czy też jeden z
bocznych ołtarzy w S. Giovanni e Paolo57.
Pokrewieństwa stylistyczno-formalne obudowy
monumentu Radziwiłłowej z ołtarzem św. Krzyża i
rzeźbą wenecką wskazują, że autorem architektury na-
grobka mógł być Cesare Franco. Oddzielna uwaga na-
leży się nie istniejącej obecnie figurze Radziwiłłowej.
Zachowane bolce oraz stosunkowo niewielka głębokość
obudowy wskazują, iż klęcząca postać zmarłej wykona-
na była z metalu, zapewne ze srebra, tak jak miało to
miejsce nieco później (1628 r.) na nagrobku Marcina
Leśniowolskiego z katedry w Lublinie, gdzie zmarły
również ukazany był w pozie modlitewnej58.
Nie wiadomo kiedy wizerunek księżnej został zni-
szczony. Być może nastąpiło to już w poł XVII w.,
podczas dewastacji kościoła dokonanej przez wojska
moskiewskie. W XIX wieku figury już nie było59. Wy-
konanie metalowej figury w Nieświeżu nie stanowiło
większego problemu. W ludwisarni nieświeskiej ok.
1600 działał wybitny giser Herman Moltzfelt, który jak
już wspomniano, dokonywał oryginalnych odlewów w
formie dział60. Współpracował z nim ^rzy wykonywa-
niu dekoracji i napisów złotnik Stefan61.
Nagrobek Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła
W tym samym skrzydle transeptu kościoła Bożego
Ciała, przy wschodniej ścianie znajduje się kolejny na-

42