STANISŁAW KOBIELUS

typem Baranka - Chrystusa65. W stosunku do Niego
podczas śmierci na krzyżu, nie został spełniony rzymski
zwyczaj łamania kości w celu przyspieszenia agonii, zaś
Jego Krew odkupiła ludzkość od grzechów. Scena
Żydowskiej Paschy ma jeszcze aspekt pokarmu. Bara-
nek paschalny spożywany był przez rodziny żydowskie,
zaś Chrystus podczas Ostatniej Wieczerzy stał się po-
karmem - chlebem eucharystycznym66.
Ecce panis A ngelorum
Factus cibus viatorum67.
Wątek drugi rozpoczyna historia proroka Eliasza,
który w celu ratowania życia przed zemstą Jezabel zmu-
szony został do ucieczki na pustynię68 (il. 13). Autor
monstrancji ukazał postać leżącego Eliasza, dotykające-
go jego ramienia anioła oraz stojący obok dzban z wodą
i chleb. Historię Eliasza można rozpatrywać typologicz-
nie pod kilkoma względami, lecz w tym przypadku
należy przede wszystkim podkreślić moment podania
mu przez Anioła chleba i wody. Siła tego pokarmu miała
znaczenie typologiczne w stosunku do mocy Chleba
eucharystycznego, zostawionego przez Chrystusa69.
Post Agnum typicum, expletis epulis,
Corpus Dominicum datum discipulis.
Panis Angelicus fit panis hominum;
Dat panis caelicus figuris terminum70.
W scenie Ostatniej wieczerzy (il. 14) wyobrażono
dwunastu apostołów zgromadzonych wokół stołu z
chlebem i kielichem oraz z usytuowaną centralnie po-
stacią Chrystusa. Warto zaznaczyć, że Judasz ukazany
z sakiewką w ręce depce stopami psa, który w tym
przypadku ma swoje odniesienie do słów Chrystusa Nie
dawajcie psom tego, co święte Mt 7,6. Ostatnia Wiecze-
rza ma swoje uzupełnienie w krzyżu wieńczącym mon-
strancję. Obydwie formy ofiary nawiązują do
starotestamentalnych zapowiedzi: Ofiary Abrahama i
Żydowskiej Paschy. Wyobrażenie Wieczerzy Pańskiej,
podczas której został ustanowiony Sakrament Euchary-
stii tak w jego aspekcie ofiary jak i pokarmu, jest więc
ukazaniem spełnienia się wszystkich wspomnianych
wyżej zapowiedzi starotestamentalnych.
Opierając się na analizie symboliki i treści teologi-
cznych programu dekoracji ostensorium jasnogórskiego
można stwierdzić, że nawiązuje on wyraźnie do wykła-
du nauki soboru trydenckiego o Eucharystii. Jak wiado-
mo, podczas obrad ojcowie soborowi rozdzielili od
siebie problemy Eucharystii jako sakramentu - w tym
także zagadnienie rzeczywistej obecności Chrystusa
pod postaciami chleba i wina i Eucharystii jako ofiary.
Podział ten wynikł z niedostrzeżenia przez sobór „we-
wnętrznego związku między sakramentalnością i chara-

kterem ofiarniczymmszy" . Doprowadziło to w potry-
denckiej praktyce duszpasterskiej do zaniedbania „oz-
najmiającego i znaczącego charakteru sakramentu"
oraz do niepomiernego rozwoju kultu Chrystusa eucha-
rystycznego w różnorodnych formach adoracji72.
Co najmniej dziwny wydaje się być fakt, że w mon-
strancji będącej dziełem wotywnym za zwycięską obro-
nę Jasnej Góry przed Szwedami, brak jest w programie
dekoracji treści aktualizujących to wydarzenie. Także
nie podkreślono tego w inskrypcji wotywnej. Nasuwa
się dlatego wniosek, że albo monstrancja nie jest dzie-
łem wotywnym za zwycięstwo nad Szwedami, albo
autor programu ikonograficznego celowo zrezygnował
z tego wątku pragnąc aby program ideowy dekoracji był
jednoznaczny i miał charakter uniwersalnej nauki Ko-
ścioła o Eucharystii.
Monstrancja jasnogórska od strony konstrukcji for-
malnej zawiera w sobie wiele elementów charakterysty-
cznych dla sztuki złotniczej baroku. Figury Aarona i
Dawida wkomponowane zostały w tarczę glorii. Twór-
ca zrezygnował z ramion, na których monstrancje z
wcześniejszych lat nosiły elementy figuralne. Spowo-
dowało to większe skupienie uwagi na promienistym
centrum73. Wokół glorii zwieńczonej koroną z krzyżem
zastosowana została dekoracja roślinna, zaś na stopie
dekoracja figuralno - narracyjna.
Wspomniane wyżej tematy ikonograficzne, zwłasz-
cza motyw winnej latorośli i kłosów, występują stosun-
kowo często w wielu barokowych monstrancjach74.
W celach egzemplifikacyjnych warto przytoczyć choć
kilka obiektów. Korona wieńcząca glorię ostenso-
rium w 2. połowie XVII wieku pojawia się jeszcze
rzadko, lecz w XVIII wieku jej obecność staje się
niemal regułą. Podobnie jest z wątkiem winnej latoro-
śli75. Z 1671 roku pochodzi monstracja z cysterskiego
opactwa w Henrykowie, wykonana przez wrocławskie-
go złotnika Christiana Menzla, w której winna latorośl
użyta została do ekspozycji tematu drzewa Jessego76.
W henrykowskim ostensorium motyw winnych gron
powtórzony został na trzonie i stopie, zaś w górną partię
monstrancji wkomponowano monogram IHS podtrzy-
mywany przez dwa anioły. W dwa lata później złotnik
Łukasz Wrzaskowicz wykonał monstrancję dla katedry
w Gnieźnie. Jej glorię oplata winna latorośl, winne
grona zdobią stopę i nodus, zaś szczyt wieńczy korona
z krzyżem77. Gałęzie winnej latorośli i winnego grona
niesionego przez hebrajskich zwiadowców z Ziemi Ka-
naan stały się elementem dekoracyjnym i treściowym w
trzech, identycznych niemal w kompozycji, monstran-
cjach wykonanych przez Jana Jerzego Kolbego w
latach 1683, 1686, 1687 dla miejscowości Bieńkowice,

62