PRZEGLĄD LITERATURY

Białostocki przygląda się bliżej jedynie dziełom wyjątko-
wym, w których tradycja obrazowania eschatologii uzyskuje
nowe wcielenie, niekiedy nawet dziwaczne. Są to prze-

ważnie dzieła nowożytne i nowoczesne, np. Hogartha czy
Henry Moore'a, którego Pomnik energii atomowej zamyka
jego tekst.
Andrzej Pieńkos

O. Dominik Krzysztof Łuszczek, Jasnogórski refektarz, Wydawnictwo Formica,
Wydawnictwo Paulinianum, Warszawa, Częstochowa - Jasna Góra 1992, ss. 110,
il. barwne 28, plany 2, streszcz. ang. i niem.

Jasnogórski refektarz - to obszerny fragment pracy
magisterskiej o. Dominika K. Łuszczyka, prezentującej
jedno z mniej znanych miejsc klasztoru paulinów. Interesują-
cego materiału, który stał się głównym przedmiotem badań
autora, dostarcza zdobiąca refektarz dekoracja malarska skle-
pienia, wykonana przez Karola Dankwarta w latach 1695-
1696. (Nader krótki czas trwania prac, wskazuje na
konieczność współudziału malarzy paulińskich z działają-
cej ówcześnie pracowni).
Po przedstawieniu dziejów refektarza oraz krótkim omó-
wieniu form alegorycznego i emblematycznego przekazu,
szczególnie bliskich epoce baroku, praca przynosi analizę
bogatego programu ikonograficznego malowideł. Pośród 17
emblematów i 9 alegorii składających się na dekorację refe-
ktarza, wyróżnione zostały przez autora trzy cykle: cykl eu-
charystyczny, cykl alegorii wybranych cnót kardynalnych,
teologicznych i ślubów zakonnych oraz cykl emblematów o
charakterze dydaktycznym, ws kazującym drogi dos konalenia
człowieka, przybliżające go do Boga oraz przestrzegających
przed zagrożeniami, pokusami, błędami, które mogą dopro-
wadzić do odejścia od Dobra na zawsze.
Wszystkie trzy cykle wiążą się ze sobą, wzajmenie uzu-
pełniając, komentując i wzmacniając swą wymowę. Szczegó-
łowa analiza każdego z przedstawień pozwoliła autorowi na
wskazanie źródeł ikonograficznych, które musiały być znane
twórcy programu. Należały do nich przede wszystkim Icono-
logia C. Ripy, Modus Symbolicus Ph. Picinelliego oraz Sym-
bolorum et emblematum... J. Camerariusa. Jednak autor
programu posługując się znanymi motywami, a częstokroć
gotowymi emblematami, wzbogacił je o nowe treści, dzięki
zasugerowaniu wzajemnych odniesień poprzez odpowiednie
zestawienia, a także opracował nowe emblematy, wskazujące
iż program był przeznaczony dla konkretnego miejsca - refe-
ktarza, w klasztorze konkretnego zakonu - paulinów.'
To właśnie szczególny charakter miejsca jakim jest sala
wspólnych posiłków zakonników, stał się punktem wyjścia
do zbudowania erudycyjnej konstrukcji znaczeniowej, ściśle
odpowiadającej postanowieniom Soboru Trydenckiego, któ-
rej wątkiem przewodnim stała się idea uczty. Zwykły, mate-

rialny posiłek wspólnoty klasztornej zyskał dzięki bogatej
symbolice kontekst mistyczny - uczty eucharystycznej, a
poprzez nią stał się zapowiedzią wizji uczty eschatologicznej.
Cykl alegorii ukazywał jakie cnoty i wartości winny towarzy-
szyć postępowaniu zakonników, którzy pragną dążyć do do-
skonałości. W komentujących i uzupełniających alegorie
emblematach odnajdywali oni m.in. wskazania odnoszące się
do duchowości paulińskiej i życia klasztornego ich kontem-
placyjnej reguły, a także ogólniejsze przekazy o charakterze
moralnym, bowiem jak napisał we wstępie o. Stefan J. Rożej
„Jasnogórska sala wspólnych posiłków tak została właśnie
pomyślana i pięknie ozdobiona, by i w tym miejscu ludzie
oddani Bogu, mogli kontynuować swoją liturgię życia".
Dzięki analizie treści ikonograficznych o. Łuszczek usta-
lił znaczenie symbolu wieńca różanego znajdującego się w
centralnej partii sklepienia, w alegorii Ex uniońe decor, będą-
cego znakiem nagrody oczekującej w niebie na tych, którzy
podążali w życiu drogą cnót, a jednocześnie symbolem wią-
żącym się z paulińskim zwyczajem codziennego wspomina-
nia zmarłych braci, zwanym rosalia. Odrzucona została tym
samym tradycyjna interpretacja łącząca wieniec róż z uroczy-
stościami weselnymi króla Korybuta Wiśniowieckiego i arcy-
księżniczki austriackiej Eleonory.
Problem autorstwa programu ikonograficznego nastręcza
jeszcze wątpliwości. Jednak o. Łuszczek podjął próbę wska-
zania przynajmniej współtwórcy programu, stawiając hipote-
zę, iż mógł nim być o. Ambroży Nieszporkowic, jeden z
najwybitniejszych teologów paulińskich w Polsce.
Opracowanie dokonane przez o. Łuszczka jest pierwszą
pracą poświęconą malowidłom sklepienia jasnogórskiego
refektarza, w której główny nacisk został położony na analizę
programu ikonograficznego. Mogłoby to stanowić punkt wyj-
ścia do ukazania malowideł jako przykładu wpływu i zasto-
sowania emblematyki europejskiej w monumentalnej
dekoracji malarskiej innych zespołów klasztornych w Polsce
oraz porównaniu ich z obszarami najbliższych związków
duchowych i artystycznych poszczególnych zgromadzeń, co
aczkolwiek pominięte tym razem, stanie się może tematem
dalszych badan autora.
Joanna A. Tomicka

109