Recenzje

145

Wszystkie owe „podstruktury" pomnika nagrobnego
miały swą własną historię, sprzężoną z innymi rodza-
jami i gatunkami dzieł rzeźbiarskich oraz z innymi
dziedzinami sztuki, przez co jest pomnik nagrobny
uwikłany w nader złożoną, wielopłaszczyznową
strukturę zależności historyczno-artystycznych.
Tytuły rozdziałów książki Kórnera zapowiadają
typologiczny charakter rozważań. Bez wątpienia ty-
pologia i typologicznie rozpatrywane problemy ge-
nezy pomnika nagrobnego znalazły się w centrum
zainteresowań autora. Różnorodność i trwałość ty-
pów pomnika nagrobnego stanowi wystarczające
uzasadnienie takiego stanowiska autora. Zresztą ist-
nieje w naszej nauce z dawna zadomowiona trady-
cja takiego ujmowania sztuki sepulkralnej. Ale nie
zamyka to autorowi innych perspektyw. Poświęca on
wiele uwagi zagadnieniom obyczaju i liturgii po-
grzebowej, normom prawnym i znaczeniu instytu-
cji, zwłaszcza kościelnych, dla tych problemów.
Wykraczając poza przyjęte w tytule granice chrono-
logiczne, sięga do czasów antycznych, słusznie upa-
trując tu początków treści, znaczeń, procesów
i form. Szczegółowo rozważa sygnalizowane tytuła-
mi rozdziałów zagadnienia, przy czym w docieka-
niach swych nad sensem poszczególnych typów od-
wołuje się wielokrotnie do historycznych źródeł
pisanych, nie stroniąc od legendarnej tradycji,
uwzględniając równocześnie ważne zjawiska histo-
ryczne, jak np. aktualne w XIV w. przemiany polity-
ki Kościoła, mające znaczenie dla zajmujących go
spraw. Krytycznie ustosunkowując się do tradycyj-
nej systematyki rzeźby sepulkralnej i jej terminolo-
gii, stara się dociec źródeł i przyczyn formowania
się poszczególnych typów, zwracając jednocześnie
uwagę na grożące niebezpieczeństwa schematycznej
klasyfikacji. Trudności pojawiają się często na po-
ziomie typów tradycyjnie definiowanych, nierzadko
w oparciu o niejednolite kryteria. Zapewne można
by uchylić niektóre z nich przyjmując założenie, że
stosowane w nauce „typy" są raczej idealnymi mo-
delami czy wręcz pojęciami instrumentalnymi,
a rzeczywistość historyczna składa się z konkret-
nych przypadków, często odległych od owych mo-
deli.
Zapewne na rachunek ograniczonej objętości za-
pisać trzeba zauważalne luki w materiale historycz-
nym, często o dużym znaczeniu (np. licznie wystę-
pujące w Hiszpanii nagrobki o bogatych programach
figuralnych, zgromadzone m.in. w Muzeum Sztuki
Katalońskiej w Barcelonie, pomniki nagrobne Sak-
sonii z XIII w. czy krakowski zespół pomników kró-
lewskich o interesującej, także na tle sztuki europej-
skiej, sekwencji treści ideowych i związaną z tym

przemianą typu, wzmiankowany jedynie w przypisie
310 na stronie 88) i odpowiednio do tego luki bi-
bliograficzne. Nie należy uwagi tej traktować jako
zarzutu, choć dokonany wybór materiału zabytko-
wego mógłby być przedmiotem dyskusji. Chodzi tu
jedynie o stwierdzenie faktu, iż poza przedstawio-
nym w pracy zespołem pomników pozostały znacz-
ne obszary rzeźby nagrobkowej o odrębnej i nader
interesującej problematyce, godne wzięcia pod uwa-
gę. Opisanie i próby wyjaśnienia tych dzieł złożyły-
by się na dość pokaźny tom.
Niektórym, zawsze celnie wybranym proble-
mom, poświęca autor więcej uwagi. Do nich należy
sprawa definicji, genezy i przemiany tumby, rozwa-
żana w powiązaniu z typologią pomników nagrob-
nych (głównie w rozdziałach: „Vom Sarkophag zur
Tumba", s. 11-28, „Die Tumba", s. 29-38, i „Schre-
ine, Tumben und Grabplatten auf Stutzen", s. 39-
50). Tumba jest bez wątpienia ważnym składnikiem
średniowiecznego pomnika nagrobnego. Jej genezę
wiąże Kórner tradycyjnie z antycznym sarkofagiem.
Nota bene przytoczony na s. 11 w cudzysłowie nie-
miecki termin Steinfresserjako odpowiednik greckie-
go sarkophagos nie jest adekwatny; termin lapis sar-
kophagus odnosi się do legendarnego przypisywania
kamieniom z okolic Assos właściwości „pożerania
ciała (mięsa)"1. Autor omawia typy sarkofagów an-
tycznych, ośrodki ich powstawania, rozważa sprawę
dwojakiej funkcji sarkofagu: jako trumny - gdy jest
umieszczony w ziemi lub w grobowcu, i jako po-
mnika - gdy znajduje się nad ziemią; rozważa także
szczegółowe tematy, jak np. motyw uchylonych
drzwi na ścianach sarkofagów (któremu Jan Biało-
stocki poświęcił w 1968 r. krótką, a celną rozprawę),
potwierdza tezę o interpretowaniu sarkofagów
z motywem bramy miasta (Stadttorsarkophage)
w kontekście idei Niebieskiej Jeruzalem (s. 12-17).
Są to wszystko cenne przypomnienia, wskazujące na
związki pomnika średniowiecznego z odległą trady-
cją śródziemnomorską.
Wywodzenie się średniowiecznej tumby z trady-
cji antycznego sarkofagu jest dość oczywiste. Ale
należy zauważyć, że dla średniowiecza znaczenie
miały tylko niektóre rodzaje antycznych sarkofagów
(np. typ występujący wielokrotnie w Campo Santo
w Pizie, z charakterystycznym motywem esowatych
żłobień, nie odegrał praktycznie żadnej roli, podob-
nie jak sarkofagi w kształcie wanny). Najpewniej nie
jest to dziełem przypadku i wymaga osobnego wyja-
śnienia.
Średniowieczna tumba przeszła złożone prze-
miany nim ustalił się i rozpowszechnił w X1II-XIV
w. popularny typ w postaci prostopadłościennej

1 M. ST. RESTLE, hasło „Sarkophag", w: Lexikon des Mittelalters, t. VII, Miinchen 1995, szp. 1382-1383.