304

Mikołaj Baliszewski, Monika Muszyńska

odbitki tych rycin funkcjonowały w rodzinie Potockich jeszcze w połowie XIX w. jako
rodzinne pamiątki. Wspomina o nich Katarzyna z Branickich Potocka, żona Adama Po-
tockiego, wnuka Jana, podczas podróży do Egiptu, którą odbyła z mężem w 1853 r.
W liście do matki Adama, po wizycie pod piramidami 30 marca, odnotowała ona wprost:
„Obejrzeliśmy również kolosalnego Sfinksa, który znajduje się w pobliżu piramid. Zain-
teresował mnie, ponieważ mam rycinę wykonaną na miejscu przez Pana Jana Potockiego,
dziadka Adama"5. Informację o grafice przedstawiającej Sfinksa należy zatem wiązać
z drugą unikatową odbitką zachowaną w zbiorze wilanowskim. Obie plansze zostały przy-
cięte i oprawione w albumie zatytułowanym Melange (WAF. 797) zapewne już za czasów
Aleksandra Potockiego w 2. ćwierci XIX w.
Są to jedyne znane ryciny wykonane na podstawie rysunków autora Rękopisu znalezio-
nego w Saragossie za jego życia6. Związane są one nierozerwalnie z jego debiutem lite-
rackim wydanym bez ilustracji w 1788 r. - Voyage en Turquie et en Egypte7. Ze względu
na znikomą liczbę zachowanych rysunków z podróży polskich arystokratów doby Grand
Tour, jak również wobec garstki zachowanych rysunków samego Jana Potockiego, mamy
do czynienia ze szczególnie interesującym materiałem8. Obie akwaforty stanowią także
pośrednio nowe źródło do biografii wybitnego uczonego i pisarza (il. 3).
***
Jan Potocki od dziecka był w podróży. Pierwsze lata życia spędził na rodzinnym Podo-
lu, ale edukacja, służba wojskowa i późniejszy nowicjat w Zakonie św. Jana zmusiły go do
ciągłego przemierzania świata. Jeszcze jako dziecko mieszkał w Warszawie, Lozannie,
Genewie, później w Wiedniu, podróżował po Italii (z dość długim przystankiem na Mal-
cie), zwiedził Francję i Hiszpanię, żeglował po Morzu Śródziemnym, przemierzył też

4 Franęois ROSSET, Dominique TRIAIRE, Jean Potocki. Biographie, Paris 2004, s. 103; wyd. polskie: Jan Potocki.
Biografia, tłum. Anna Wasilewska, Warszawa 2006, s. 97; zob. też: Adam ŁUKASZEWICZ, „Jan Potocki i początki
egiptologii", Meander, 62:2007, fasc. 3-4, s. 315; id., „Jan Potocki e la nascita dell'egittologia moderna (un bicentena-
rio dimenticato)", [w:] Archeologia, Letteratura, Collezionismo. Atti del Convegno dedicato a Jan e Stanislaw Kostka
Potocki 17-18 aprile 2007, red. Elżbieta JASTRZĘBOWSKA, Monika NIEWÓJT, Roma 2008, s. 148 [Conferenze -
Accademia Polacca delle Scienze (1978), 123]; id., „Jean Potocki au pied des pyramides", [w:] Jean Potocki a nouveau,
red. Emilie KEENE, Amsterdam-New York 2010 [Faux Titre, 356], s. 116. Rycinę przedstawiającą piramidy w Gizie
bez komentarza zreprodukowały Justyna DZIUBECKA, Marzena KRÓLIKOWSKA-DZIUBECKA, „W poszukiwaniu
egzotyki. Europejskie podróże do Egiptu od XVI po XVIII wiek", Barok, 21:2014, nr 2, s. 156.

5 Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum Potockich z Krzeszowic, Korespondencja Zofii Potockiej, sygn. 29/
635/0/3.4/375, s. 199: N[ou]s avons aussi examine le Sfinxe collosal qui est pres des Pyramides. II m'a interesse car
j'en ai une gravure, faite sur les lieux, par Monsieur Jean Potocki, le gd Pere d'Adam. Do tej pory w literaturze
podawano, że informacja ta pochodzi od Adama Potockiego (por. przypis 4). Przekłamaniem jest również informacja
jakoby „na jednej z piramid odnaleźli inskrypcję naniesioną przez Jana Potockiego", jak podaje Małgorzata Maria
GRĄBCZEWSKA, „La Poesie des souvenirs. Album fotografii z Podróży Wschodniej Adama Potockiego i Katarzyny
z Branickich Potockiej z lat 1852-1853 w zbiorach Biblioteki Narodowej (AFEII-31)", Rocznik Biblioteki Narodowej,
43:2012, s. 121.

6 Sześć rysunków J. Potockiego reprodukuje Julius Klaproth [w:] Jan POTOCKI, Voyage dans les steps d'Astrakhan et
du Caucase, Paris 1829.

7 Jan POTOCKI, Voyage en Turquie et en Egypte, fait en l'annee 1784, Varsovie [i.e. Paris] 1788.

8 Rysunki J. Potockiego znajdują się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Uniwersyteckiej
w Warszawie, Archiwum Narodowego w Krakowie, Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie (AGAD),
Archiwum Polityki Zagranicznej Imperium Rosyjskiego (Архив внешней политики Российской империи) w Mo-
skwie i w zbiorach Marka Potockiego; por. https://jean-potocki.com/index.php/les-oeuvres/dessins [dostęp: 26. 03.
2018].