„KlOSQUE A LA TURQUe" - NIEZNANY PROJEKT JANA CHRYSTIANA KAMSETZERA

333

Ewolucja postawy króla wobec jardin anglais (1 754-1786) а datowanie projektu
By wyświetlić te niejasności i przybliżyć datowanie projektu, warto wyjść od pytania
o postrzeganie przez Stanisława Augusta typu jardin anglais, poczynając od jego mło-
dzieńczej negatywnej opinii o wzorze angielskich założeń krajobrazowych - ogrodzie
Stowe (Stow). Następnie rozważyć, kiedy to nastawienie króla zmieniło się na tyle, iż
projekt uwzględniający jardin anglais mógł zaistnieć w Łazienkach.
W roku 1754 Stanisław Poniatowski, bawiąc w Anglii, po kilkumiesięcznym pobycie
w Londynie, rozpoczął (1 czerwca) wędrówkę po południowo-zachodnich hrabstwach, zwie-
dzając kolejno: Salisbury, Wilton, Bath, Prior Park, Oksford i pobliskie Stowe11. Wrażenia
z wizyty w Stowe, po którym oprowadzali go ówczesny właściciel Richard Grenville-Tem-
ple, 2nd Earl of Temple (1711-1779, zięć założyciela, Richarda Temple 1st Viscount of Cob-
ham) ijego bracia, zawarł w spisanych w roku 1775 wspomnieniach: „Dom i ogrody w Stow
najrozleglejsze, jakie człowiek prywatny posiadał wtedy w Anglii, tym bardziej moją na
siebie zwróciły uwagę, że w tym miejscu najpierw wprowadzone zostało ogrodnictwo chiń-
skie12. Gust ten za moich czasów został jeszcze udoskonalonym w innych rezydencjach
wiejskich, wciąż jednak zapatrywano się jeszcze z uszanowaniem na Stow, jak na kolebkę
nowego gustu, dla którego w złej pozostały reputacji wszystkie symetrie ogrodnicze, wszyst-
kie smutne cisy i wszystkie holenderskie cacka, wprowadzone do Anglii przez Wilhelma III.
Nowy ten gust polega głównie na tworzeniu sztucznych krajobrazów w miejscu, o którego
ozdobę chodzi; stał się on rodzajem sekty, z właściwym wszystkim sektom ferworem i nie-
tolerancyjną odrazą do starej doktryny. Zaledwo raz czy dwa razy ośmieliłem się napo-
mknąć, że szkoda jednak zarzucać całkiem linię prostą w ulicach ogrodowych i stawach,
i spostrzegłem, że mi to groziło utratą życzliwości, jakiej dość powszechnie używałem -
dzięki przyjaźni Karola Yorke'a13, który mnie tam wprowadził, i szczeremu usposobieniu
mojemu do poważania i kochania Anglików, ich upodobań i sposobu życia; co mi nie prze-
szkadzało jednak nie zgadzać się w wielu rzeczach z ich sposobem widzenia i czucia"14.
Przyszły król oglądał ogród Stowe w postaci nadanej mu w latach 30. XVIII w. przez
architekta i malarza Williama Kenta (ok. 1685-1748), wyznawcę zasady, iż „w przyrodzie
nie występuje linia prosta"15 - uznanego za przywódcę sprzeciwu wobec regularnych
ogrodów, przekształcanych w nieformalne, o sztucznie formowanej „naturze", parki. Nota
bene, reakcja gospodarzy - grona przywódców stronnictwa Wigów, mogła wynikać z fak-
tu, iż ogród Stowe był manifestem ich poglądów, także politycznych16. Ten epizod z roku

11 Richard BUTTERWICK, Stanisław August a kultura angielska, Warszawa 2000, s. 81, 127 (1. wyd., Poland's Last
King and English Culture; Stanislaw August Poniatowski 1732-1798, Oxford 1998).

12 Inaczej jardin anglo-chinois; francuski termin, odnoszący się do przekonania o chińskiej genezie ogrodu krajobrazo-
wego, por. niżej, przyp. 40.

13 Charles Yorke (1722-1770), prawnik i literat, Lord Kanclerz.

14 STANISŁAW AUGUST, Pamiętniki. Przekład polski [wg wydania Siergieja M. Goriainowa] dokonany z upoważnienia
Cesarskiej Akademii Nauk w Piotrogradzie, pod red. Władysława KONOPCZYŃSKIEGO i Stanisława PTASZYCKIEGO,
t. I, cz. 1, Warszawa 1915, s. 125-127. Krótsze fragmenty cyt. w: Stanisław LORENTZ, „Stosunki artystyczne polsko-
angielskie w dobie Oświecenia", [w:] Polska i Anglia. Stosunki kulturalno-artystyczne. Pamiętnik wystawy sztuki angiel-
skiej, Muzeum Narodowe w Warszawie (dalej: MNW), Warszawa 1974, s. 9. Oryginał w języku francuskim, zob. Aneks I.

15 Howard COLVIN, A Biographical Dictionary of British Architects, 1600-1840, 3rd. ed., New Haven-London 1995,
s. 582, s.v. Kent William; MAJDECKI, op. cit., s. 103, 173.

16 Opinia: „Though Kent was responsible for the detailed design, the programme of ideas expressed was devised by Lord
Cobham and his circle, and it reflects their literary and political preoccupations": John Martin ROBINSON, Temples of
Delight. Stowe Landscape Garden, 3rd. ed., London 2002, s. 86.