DOI Artikel:
Ostrowski, Jan K.: Samotny jeździec: Drogi adaptacji i przekształceń tradycyjnego obrazu bohatera w twórczości Piotra Michałowskiego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20538#0206
21. Daniel Chodowiecki, Spotkanie Sobieskiego z cesa-
rzem Leopoldem I (fot. Biblioteka Narodowa)
Cała złożoność owej gry uchwytna jest oczy-
wiście tylko w wypadkach, gdy wykorzystany
przez Michałowskiego model utrzymany jest w ję-
zyku znaków konwencjonalnych. Warunek ten do-
skonale wypełniają przykłady wybrane do prze-
prowadzenia naszej analizy. Często było jednak
zupełnie inaczej, jak choćby w wielokrotnie ko-
piowanych przez Michałowskiego dziełach Ale-
ksandra Orłowskiego, w których główny nacisk
położony izostał na ma łownie zość ii bogactwo egzo-
tycznych atrybutów i w których treści symboli-
czne zawarte są tylko implicite dzięki automa-
tycznemu ciążeniu tradycji ikonograficznej.
Malując swego Lisowczyka i Jeźdźca polskie-
go Michałowski przekształcił konkretne postacie
historyczne w anonimowe typy. Ujawnia to spe-
cyficzne oblicze jego historyzmu. Rezygnacja z
jednostkowej anegdoty tym silniej podkreśliła ale-
goryczne, bohaterskie aspekty przedstawienia. Że
artyście chodziło właśnie o to, że w danych wzo-
rach poszukiwał przede wszystkim środków wy-
razowych, a nie historycznej malowniczości,
świadczy sumaryczne, żeby nie powiedzieć lekce-
ważące potraktowanie realiów, które stwierdzają
jedynie polskość jeźdźców, nie pozwalając na
bliższą ich identyfikację. Pochodzące od Jerzego
Sienkiewicza określenie obrazu poznańskiego ja-
ko Lisowczyka jest więc tylko domysłem, ale do-
mysłem opartym na trafnej intuicji, znajdującym
ponadto oparcie w przekazie Celiny Michałow-
skiej. Na miano to zasługuje w tym samym stop-
niu i Jeździec polski ze zbiorów Szeptyckich.
Takie rozpoznanie tematu obydwu omawia-
nych obrazów niesie w sobie istotne konsekwen-
cje w postaci utożsamienia bohatera-Polaka i ry-
cerza chrześcijańskiego'. Czasy romantyzmu kul-
tywowały tę właśnie wersję legendy sławnego
korpusu kawaleryjskiego, którego hetmanem miał
być sam Bóg, jak pisał w swej dwukrotnie wzna-
wianej w wieku XX panegirycznej księdze prze-
wag lisowczyków ich kapelan, ks. Wojciech Dem-
bołęcki51. Trzeba było dopiero późniejszych kry-
tycznych badań, by sprowadzić historyczną rolę
lisowczyków do właściwych proporcji —• zacięż-
nych żołnierzy w służbie cesarskiej, budzących
powszechny strach i nienawiść przez swe okru-
cieństwa i rabunki.
Druga rysująca się możliwość to uznanie kon-
nych bohaterów Michałowskiego za konfedera-
tów barskich, na co mogłyby wskazywać ich stro-
je (pomimo braku konfederatek), raczej osiemna-
sto- niiż siedemnastowieczne. (Warto przy tym za-
znaczyć, że istnieje wizerunek Kazimierza Pu-
łaskiego, przedstawiający go na galopującym ko-
niu ze zwróconą w bok głową.) Nie zmieniłoby
to w niczym interpretacji przesłania obrazów.
Dzieje konfederacji barskiej należały do ulubio-
nych tematów literatury polskiego romantyzmu, a
w jego historiozofii odgrywały niezwykle istotną
rolę, jako wzór walki o niepodległość i „granica
pomiędzy dawną historią Polski a nowoczesną” —
jak mówił Mickiewicz w swych prelekcjach pary-
skich 52. Konfederaci to pełni prostej wiary „ry-
51 W. Dembołęcki, Przewagi Elearów polskich,
co ich niegdy Lisowczykami zwano..., Puławy 1830 oraz
Kraków 1859. Obszerne dzieło gloryfikujące lisowczyków
poświęcił im M. D z i e d u ;s z y c k i, Krótki rys dziejów
i spraw lisowczyków, Lwów 1843.
52 A. Mickiewicz, Dzieła, Warszawa 1955, t. X,
s. 173 — zob. Z. Stefanowska, Konfederaci barscy
w twórczości Mickiewicza [w:] Przemiany tradycji bar-
198
rzem Leopoldem I (fot. Biblioteka Narodowa)
Cała złożoność owej gry uchwytna jest oczy-
wiście tylko w wypadkach, gdy wykorzystany
przez Michałowskiego model utrzymany jest w ję-
zyku znaków konwencjonalnych. Warunek ten do-
skonale wypełniają przykłady wybrane do prze-
prowadzenia naszej analizy. Często było jednak
zupełnie inaczej, jak choćby w wielokrotnie ko-
piowanych przez Michałowskiego dziełach Ale-
ksandra Orłowskiego, w których główny nacisk
położony izostał na ma łownie zość ii bogactwo egzo-
tycznych atrybutów i w których treści symboli-
czne zawarte są tylko implicite dzięki automa-
tycznemu ciążeniu tradycji ikonograficznej.
Malując swego Lisowczyka i Jeźdźca polskie-
go Michałowski przekształcił konkretne postacie
historyczne w anonimowe typy. Ujawnia to spe-
cyficzne oblicze jego historyzmu. Rezygnacja z
jednostkowej anegdoty tym silniej podkreśliła ale-
goryczne, bohaterskie aspekty przedstawienia. Że
artyście chodziło właśnie o to, że w danych wzo-
rach poszukiwał przede wszystkim środków wy-
razowych, a nie historycznej malowniczości,
świadczy sumaryczne, żeby nie powiedzieć lekce-
ważące potraktowanie realiów, które stwierdzają
jedynie polskość jeźdźców, nie pozwalając na
bliższą ich identyfikację. Pochodzące od Jerzego
Sienkiewicza określenie obrazu poznańskiego ja-
ko Lisowczyka jest więc tylko domysłem, ale do-
mysłem opartym na trafnej intuicji, znajdującym
ponadto oparcie w przekazie Celiny Michałow-
skiej. Na miano to zasługuje w tym samym stop-
niu i Jeździec polski ze zbiorów Szeptyckich.
Takie rozpoznanie tematu obydwu omawia-
nych obrazów niesie w sobie istotne konsekwen-
cje w postaci utożsamienia bohatera-Polaka i ry-
cerza chrześcijańskiego'. Czasy romantyzmu kul-
tywowały tę właśnie wersję legendy sławnego
korpusu kawaleryjskiego, którego hetmanem miał
być sam Bóg, jak pisał w swej dwukrotnie wzna-
wianej w wieku XX panegirycznej księdze prze-
wag lisowczyków ich kapelan, ks. Wojciech Dem-
bołęcki51. Trzeba było dopiero późniejszych kry-
tycznych badań, by sprowadzić historyczną rolę
lisowczyków do właściwych proporcji —• zacięż-
nych żołnierzy w służbie cesarskiej, budzących
powszechny strach i nienawiść przez swe okru-
cieństwa i rabunki.
Druga rysująca się możliwość to uznanie kon-
nych bohaterów Michałowskiego za konfedera-
tów barskich, na co mogłyby wskazywać ich stro-
je (pomimo braku konfederatek), raczej osiemna-
sto- niiż siedemnastowieczne. (Warto przy tym za-
znaczyć, że istnieje wizerunek Kazimierza Pu-
łaskiego, przedstawiający go na galopującym ko-
niu ze zwróconą w bok głową.) Nie zmieniłoby
to w niczym interpretacji przesłania obrazów.
Dzieje konfederacji barskiej należały do ulubio-
nych tematów literatury polskiego romantyzmu, a
w jego historiozofii odgrywały niezwykle istotną
rolę, jako wzór walki o niepodległość i „granica
pomiędzy dawną historią Polski a nowoczesną” —
jak mówił Mickiewicz w swych prelekcjach pary-
skich 52. Konfederaci to pełni prostej wiary „ry-
51 W. Dembołęcki, Przewagi Elearów polskich,
co ich niegdy Lisowczykami zwano..., Puławy 1830 oraz
Kraków 1859. Obszerne dzieło gloryfikujące lisowczyków
poświęcił im M. D z i e d u ;s z y c k i, Krótki rys dziejów
i spraw lisowczyków, Lwów 1843.
52 A. Mickiewicz, Dzieła, Warszawa 1955, t. X,
s. 173 — zob. Z. Stefanowska, Konfederaci barscy
w twórczości Mickiewicza [w:] Przemiany tradycji bar-
198