DOI Artikel:
Skrzyniarz, Sławomir: Upadły anioł: Antropomorficzne uskrzydlone przedstawienia Diabła w Sztuce bizantyńskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0074
4. Kuszenie Chrystusa, 880—883, miniatura w rękopisie Homilii
Grzegorza z Nazjanzu. Paryż, Bibliotheąue Nationale (wg Male’a)
Rabbuli z r. 586 ze sceną Uzdrowienia dwóch opęta-
nych Gadareńczyków (Mt 8, 28-32)44. Wypędzone z ich
ciał demony, które nie zdążyły jeszcze wejść w stado
świń, ukazano tam jako małe, w porównaniu z główny-
mi bohaterami zdarzenia, nagie, uskrzydlone postacie
ludzkie45.
Zwarta i bardzo liczna grupa przedstawień demo-
nów w wariancie drugim pojawia się w miniaturach
psałterzy z w. IX (Psałterz Chłudowa, Pantokrator 61,
Paris. Graec. 20). W scenie Anastasis na karcie 63r Psał-
terza Chłudowa (ryc. 6)46, cztery uskrzydlone, antropo-
morficzne postacie, nazwane w podpisie „wrogami Boga”
(OYTOI EIZIN Ol EX0POI 0[EO]Y), uciekają w po-
płochu przed Chrystusem, który właśnie zstąpił do pie-
kieł - trzy z nich są nagie, pokryte gęstą sierścią, włosy
na głowie mają postawione do góry. Czwarty, nieco
44 Florencja, Biblioteca Laurenziana, Plut. I, Cod. 56, fol. 8 -
Kirschbaum, o. c., il. 1; Erich, o. c., s. 45.
45 Erich, o. c., s. 45, przytacza też wcześniejszy przykład - wy-
konaną w V w. płaskorzeźbioną plakietkę z kości słoniowej w Ra-
wennie z przedstawieniem Uzdrowienia opętanego, przy czym w sce-
nie tej demon wypędzany z ciała opętanego nie ma skrzydeł. Por.
Leclercą, Demon..., il. 3695; Charcot, Richer, o. c., s. 5-7.
Pallas, o. c., szp. 98, wspomina nadto pochodzące z w. VI przed-
stawienie' nagiego uskrzydlonego geniusza ujeżdżającego panterę w
kaplicy 28 w Bawit - nie ma jednak podstaw, by uznać tę postać za
wyobrażenie demona.
większy od pozostałych, ubrany jest w krótką tunikę,
co każe zaliczyć go do wariantu pierwszego47. W scenie
Kuszenia Judasza oraz w scenie przedstawiającej jego
samobójstwo w tym samym rękopisie, fol. 113r (ryc. 7),
Diabeł (O AIABOAOS) występuje również jako naga,
uskrzydlona postać ludzka, ale ciało jego, o widocznym
układzie mięśni, nie jest pokryte sierścią. Takie rozwią-
zanie dominuje wśród przedstawień demonów na kar-
tach omawianych psałterzy. Odnajdujemy je np. w sce-
nie Chrztu Chrystusa w psałterzu Pantokrator 6l, fol.
98v48 i na karcie 18r rękopisu Paris. Graec. 2049.
W miniaturze Menologionu Bazylego II (ryc. 2) mo-
delunek ciał demonów również jest wyraźny, przy czym
5. Szatan, fragment Kuszenia Chrystusa, ok. 1320, mozaika.
Konstantynopol, Kariye Camii (wg Underwooda)
46 Moskwa, Muzeum Ełistoryczne, Cod. 129 d. - M. W. S z c z e p -
kina, Miniatiury Chłudowskoj Psałtyri. Grieczeskij illustrirowannyj
kodieks IX wieka, Moskwa 1977 (faksymilowe wydanie rękopisu).
47 W komentarzu Szczep ki ny, o. c., zamieszczonym pod re-
produkcją tej karty napisane jest, że „jeden z nich [demonów - S. S.],
bez sierści, został przemalowany, zapewne w okresie późniejszym”.
48 S. Dufrenne, Lillustration des psautiers Grecs du moyen
age, Paris 1966, tabl. 13-
49 Tamże, tabl. 42.
70
Grzegorza z Nazjanzu. Paryż, Bibliotheąue Nationale (wg Male’a)
Rabbuli z r. 586 ze sceną Uzdrowienia dwóch opęta-
nych Gadareńczyków (Mt 8, 28-32)44. Wypędzone z ich
ciał demony, które nie zdążyły jeszcze wejść w stado
świń, ukazano tam jako małe, w porównaniu z główny-
mi bohaterami zdarzenia, nagie, uskrzydlone postacie
ludzkie45.
Zwarta i bardzo liczna grupa przedstawień demo-
nów w wariancie drugim pojawia się w miniaturach
psałterzy z w. IX (Psałterz Chłudowa, Pantokrator 61,
Paris. Graec. 20). W scenie Anastasis na karcie 63r Psał-
terza Chłudowa (ryc. 6)46, cztery uskrzydlone, antropo-
morficzne postacie, nazwane w podpisie „wrogami Boga”
(OYTOI EIZIN Ol EX0POI 0[EO]Y), uciekają w po-
płochu przed Chrystusem, który właśnie zstąpił do pie-
kieł - trzy z nich są nagie, pokryte gęstą sierścią, włosy
na głowie mają postawione do góry. Czwarty, nieco
44 Florencja, Biblioteca Laurenziana, Plut. I, Cod. 56, fol. 8 -
Kirschbaum, o. c., il. 1; Erich, o. c., s. 45.
45 Erich, o. c., s. 45, przytacza też wcześniejszy przykład - wy-
konaną w V w. płaskorzeźbioną plakietkę z kości słoniowej w Ra-
wennie z przedstawieniem Uzdrowienia opętanego, przy czym w sce-
nie tej demon wypędzany z ciała opętanego nie ma skrzydeł. Por.
Leclercą, Demon..., il. 3695; Charcot, Richer, o. c., s. 5-7.
Pallas, o. c., szp. 98, wspomina nadto pochodzące z w. VI przed-
stawienie' nagiego uskrzydlonego geniusza ujeżdżającego panterę w
kaplicy 28 w Bawit - nie ma jednak podstaw, by uznać tę postać za
wyobrażenie demona.
większy od pozostałych, ubrany jest w krótką tunikę,
co każe zaliczyć go do wariantu pierwszego47. W scenie
Kuszenia Judasza oraz w scenie przedstawiającej jego
samobójstwo w tym samym rękopisie, fol. 113r (ryc. 7),
Diabeł (O AIABOAOS) występuje również jako naga,
uskrzydlona postać ludzka, ale ciało jego, o widocznym
układzie mięśni, nie jest pokryte sierścią. Takie rozwią-
zanie dominuje wśród przedstawień demonów na kar-
tach omawianych psałterzy. Odnajdujemy je np. w sce-
nie Chrztu Chrystusa w psałterzu Pantokrator 6l, fol.
98v48 i na karcie 18r rękopisu Paris. Graec. 2049.
W miniaturze Menologionu Bazylego II (ryc. 2) mo-
delunek ciał demonów również jest wyraźny, przy czym
5. Szatan, fragment Kuszenia Chrystusa, ok. 1320, mozaika.
Konstantynopol, Kariye Camii (wg Underwooda)
46 Moskwa, Muzeum Ełistoryczne, Cod. 129 d. - M. W. S z c z e p -
kina, Miniatiury Chłudowskoj Psałtyri. Grieczeskij illustrirowannyj
kodieks IX wieka, Moskwa 1977 (faksymilowe wydanie rękopisu).
47 W komentarzu Szczep ki ny, o. c., zamieszczonym pod re-
produkcją tej karty napisane jest, że „jeden z nich [demonów - S. S.],
bez sierści, został przemalowany, zapewne w okresie późniejszym”.
48 S. Dufrenne, Lillustration des psautiers Grecs du moyen
age, Paris 1966, tabl. 13-
49 Tamże, tabl. 42.
70