DOI Heft:
Recenzje, repliki, komunikaty
DOI Artikel:Kalinowski, Lech: Correggio i Sacra Conversazione w książce Marcina Fabiańskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20616#0191
być chwalona jako ukoronowanie tej ewolucji sztuki
religijnej Correggia.
Jeśli opisy oraz analizy formalne i ikonograficzne roz-
poznania autora charakteryzuje precyzja, dokładność,
logika wykładu, wręcz tautologiczna drobiazgowość
polegająca na stwierdzaniu rzeczy oczywistych, rozdział
syntezujący wyniki tylko pozornie przynosi wyjaśnie-
nie genetyczne tego, co można nazwać uwspółcześnie-
niem wydarzenia. Cały bowiem wywód o paralelizmie
hierarchii niebiańskiej tematu Sacra Conversazione z hie-
rarchią ziemską aktu koronacji papieskiej jest tylko wspa-
niałą dygresją. Należy uświadomić sobie, że poza niety-
pową Sacra Conversazione Piotra de Molendino w ka-
tedrze w Liege, żadna z reprodukowanych przez autora
Sacre Conversazioni nie wyobraża ani ukoronowania
Marii przez aniołów, ani w ogóle korony na głowie Ma-
rii. Nie ma więc tertium comparationis. Co ważniejsze,
w gruncie rzeczy żadna z Sacre Conversazioni Correg-
gia nie wprowadza architektonicznego motywu ekse-
dry, która istnieje u Cimy da Conegliano, Belliniego i
Piero della Francesca. Układ świętych mógłby tylko hi-
potetycznie być odczytywany w sensie nazywanym przez
autora laudatoryjnym. Sam autor, zapewne świadom bra-
ku powiązań genetycznych, tego nie czyni. Rozmowy
bowiem Święte Correggia niewiele mają wspólnego w
układzie formalnym ze scenami koronacji papieży i
królów.
Jeśli żadna z Sacre Conversazioni Correggia nie rea-
lizuje w pełni kolistego układu i motywu eksediy, jest
rzeczą interesującą, że taki układ odczytuje Erwin Pa-
nofsky w czterech tysunkach Durera: 762, 763, 764 i
765, będących projektami niewykonanego obrazu ołta-
rzowego z tematem Sacra Conversazione: dwa pierw-
sze, o kompozycji podłużnej, jeden z jedenastoma lub
piętnastoma świętymi i donatorką (1521), drugi z dzie-
sięcioma świętymi i donatorką (1521?); dwa dalsze, o
kompozycji pionowej, z donatorką i ośmioma świętymi
(1522) oraz z ośmioma świętymi bez donatorki (1522?)8.
Opisując pierwszy lysunek Panofsky wymienia sy-
metryczną grupę koliście rozmieszczonych świętych (Pa-
nofsky, il. 285), różniącą się ikonograficznie od Sacra
Coversazione przez wprowadzenie proroków i rodziny
Chiystusa. Przy liczbie stojących figur powiększonej z 4
do 14, półkole wokół Madonny mogło zostać poszerzo-
ne i ukształtowane tak, by dać wrażenie kolumnowej
apsydy lub eksediy z postaciami ludzkimi jako kolum-
nami. „Układ całej kompozycji w pewnym stopniu jak-
by się upodobniał do przekroju pięcionawowej bazyli-
ki z Madonną zajmującą miejsce nawy głównej” (Pano-
fsky, s. 227). Panofsky charakteryzuje ten rysunek jako
syntezę ankon Giovanniego Belliniego, m.in. z obra-
zem ołtarzowym Massysa w Brukseli z roku 1509, łączy
K E. Panofsky, The Life and Art of Albrecht Diirer, Princeton,
New Jersey 1955, s. 225-229: „Sacra Conversazione”.
on bowiem włoską Sacra Conversazione z północną Św.
Rodziną (Familią) (Panofsky, s. 228).
Na drugim rysunku całe półkole świętych postaci,
łącznie z tronem Madonny, zostało przeniesione z pierw-
szego planu ku środkowi (Panofsky, s. 228, il. 286).
Na trzecim z kolei (Panofsky, il. 287) pierścień został
zamknięty przez atrybut Małgorzaty, smoka o pysku wie-
loryba (Panofsky, il. 229). Rysunek ten przypomina Fbw-
tannę życia Jana Holbeina Starszego w Lizbonie.
Na czwartym wreszcie postacie nadal sugerują pełne
koło, ale to koło jest teraz z przodu otwarte (Panofsky,
s. 229, il- 288). W kompozycji Giovanni Bellini ostatecz-
nie wziął górę nad Gerardem Davidem i Quentinem
Massysem.
Niezależnie od rysunków Durera, wśród obrazów
włoskich z tematem Koronacji Marii w otoczeniu świę-
tych należało wskazać na obraz Botticiniego z lat po
1470 w National Gallery w Londynie, przywołany prze-
ze mnie w roku 1960 w związku z symbolem koła
i kopuły w kaplicy Zygmuntowskiej.
Skoro Sacra Conversazione nie będąc przedstawie-
niem historycznym staje się w twórczości Correggia
przedstawieniem narracyjnym (s. 88), przejściowym zda-
rzeniem (s. 94), sytuacją (s. 87), prywatną modlitwą (s.
95-96), warto zwrócić uwagę, że w terminologii Ko-
ścioła owe prywatne modlitwy nazywają się pia exerci-
tia9 i że termin Sacra Conversazione ma w Italii odpo-
wiednik Sacra Rappresentazione, którą jest „odmiana
misterium, wierszowany dramat religijny, oparty na te-
matach biblijnych, ewangelicznych lub hagiograficznych,
wyrosły z liturgii oraz rodzimych tradycji ludowych w.
XIII-XIV, wykrystalizowany w pełni w XV wieku”10. Być
może, że narracyjność i środki ekspresji w postaci ge-
stów, stosowane w Sacre Conversazioni Correggia, łą-
czyć trzeba z Sacre Rappresentazioni, ale to wymagało-
by osobnych badań, które autor pozostawił poza zakre-
sem swoich dociekań.
Z tego, co dotąd zostało omówione, wynika, jakby
dopiero w rozdziale VI autor określił charakter ikono-
graficzny tematu Sacra Conversazione w ujęciu Correg-
gia, ale omówieniu ikonografii Świętej Rozmowy po-
święcony jest rozdział I książki, składający się z dwóch
członów: „Sacra Conversazione jako typ” i „Sacra Con-
yersazione jako temat”. Jeszcze wcześniej, bo we Wstę-
pie, czytamy: „Chociaż wiele pisano o problemie maryj-
nych Sacre Conversazioni, historycy sztuki nawet nie
byli w stanie pogodzić się co właściwie znaczy temat
Sacra Conversazione” (s. 7). Sarkazm tego stwierdzenia
jest o tyle nie na miejscu, że autor też nie może sobie
dać z nim rady nawet w przedstawieniu stanu badań.
„Tak niekonsekwentne i niedokładne są sposoby po-
sługiwania się tym zwrotem w literaturze, że okazało
9 A. G.Martimort, L 'Eglise en prie re. Introduction a la liturgie,
Paris 1961, s. 5, 9-10, 81-82, 94, 270 i 835.
10 Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego,
Wrocław 1989 (wyd. 2), s. 454.
187
religijnej Correggia.
Jeśli opisy oraz analizy formalne i ikonograficzne roz-
poznania autora charakteryzuje precyzja, dokładność,
logika wykładu, wręcz tautologiczna drobiazgowość
polegająca na stwierdzaniu rzeczy oczywistych, rozdział
syntezujący wyniki tylko pozornie przynosi wyjaśnie-
nie genetyczne tego, co można nazwać uwspółcześnie-
niem wydarzenia. Cały bowiem wywód o paralelizmie
hierarchii niebiańskiej tematu Sacra Conversazione z hie-
rarchią ziemską aktu koronacji papieskiej jest tylko wspa-
niałą dygresją. Należy uświadomić sobie, że poza niety-
pową Sacra Conversazione Piotra de Molendino w ka-
tedrze w Liege, żadna z reprodukowanych przez autora
Sacre Conversazioni nie wyobraża ani ukoronowania
Marii przez aniołów, ani w ogóle korony na głowie Ma-
rii. Nie ma więc tertium comparationis. Co ważniejsze,
w gruncie rzeczy żadna z Sacre Conversazioni Correg-
gia nie wprowadza architektonicznego motywu ekse-
dry, która istnieje u Cimy da Conegliano, Belliniego i
Piero della Francesca. Układ świętych mógłby tylko hi-
potetycznie być odczytywany w sensie nazywanym przez
autora laudatoryjnym. Sam autor, zapewne świadom bra-
ku powiązań genetycznych, tego nie czyni. Rozmowy
bowiem Święte Correggia niewiele mają wspólnego w
układzie formalnym ze scenami koronacji papieży i
królów.
Jeśli żadna z Sacre Conversazioni Correggia nie rea-
lizuje w pełni kolistego układu i motywu eksediy, jest
rzeczą interesującą, że taki układ odczytuje Erwin Pa-
nofsky w czterech tysunkach Durera: 762, 763, 764 i
765, będących projektami niewykonanego obrazu ołta-
rzowego z tematem Sacra Conversazione: dwa pierw-
sze, o kompozycji podłużnej, jeden z jedenastoma lub
piętnastoma świętymi i donatorką (1521), drugi z dzie-
sięcioma świętymi i donatorką (1521?); dwa dalsze, o
kompozycji pionowej, z donatorką i ośmioma świętymi
(1522) oraz z ośmioma świętymi bez donatorki (1522?)8.
Opisując pierwszy lysunek Panofsky wymienia sy-
metryczną grupę koliście rozmieszczonych świętych (Pa-
nofsky, il. 285), różniącą się ikonograficznie od Sacra
Coversazione przez wprowadzenie proroków i rodziny
Chiystusa. Przy liczbie stojących figur powiększonej z 4
do 14, półkole wokół Madonny mogło zostać poszerzo-
ne i ukształtowane tak, by dać wrażenie kolumnowej
apsydy lub eksediy z postaciami ludzkimi jako kolum-
nami. „Układ całej kompozycji w pewnym stopniu jak-
by się upodobniał do przekroju pięcionawowej bazyli-
ki z Madonną zajmującą miejsce nawy głównej” (Pano-
fsky, s. 227). Panofsky charakteryzuje ten rysunek jako
syntezę ankon Giovanniego Belliniego, m.in. z obra-
zem ołtarzowym Massysa w Brukseli z roku 1509, łączy
K E. Panofsky, The Life and Art of Albrecht Diirer, Princeton,
New Jersey 1955, s. 225-229: „Sacra Conversazione”.
on bowiem włoską Sacra Conversazione z północną Św.
Rodziną (Familią) (Panofsky, s. 228).
Na drugim rysunku całe półkole świętych postaci,
łącznie z tronem Madonny, zostało przeniesione z pierw-
szego planu ku środkowi (Panofsky, s. 228, il. 286).
Na trzecim z kolei (Panofsky, il. 287) pierścień został
zamknięty przez atrybut Małgorzaty, smoka o pysku wie-
loryba (Panofsky, il. 229). Rysunek ten przypomina Fbw-
tannę życia Jana Holbeina Starszego w Lizbonie.
Na czwartym wreszcie postacie nadal sugerują pełne
koło, ale to koło jest teraz z przodu otwarte (Panofsky,
s. 229, il- 288). W kompozycji Giovanni Bellini ostatecz-
nie wziął górę nad Gerardem Davidem i Quentinem
Massysem.
Niezależnie od rysunków Durera, wśród obrazów
włoskich z tematem Koronacji Marii w otoczeniu świę-
tych należało wskazać na obraz Botticiniego z lat po
1470 w National Gallery w Londynie, przywołany prze-
ze mnie w roku 1960 w związku z symbolem koła
i kopuły w kaplicy Zygmuntowskiej.
Skoro Sacra Conversazione nie będąc przedstawie-
niem historycznym staje się w twórczości Correggia
przedstawieniem narracyjnym (s. 88), przejściowym zda-
rzeniem (s. 94), sytuacją (s. 87), prywatną modlitwą (s.
95-96), warto zwrócić uwagę, że w terminologii Ko-
ścioła owe prywatne modlitwy nazywają się pia exerci-
tia9 i że termin Sacra Conversazione ma w Italii odpo-
wiednik Sacra Rappresentazione, którą jest „odmiana
misterium, wierszowany dramat religijny, oparty na te-
matach biblijnych, ewangelicznych lub hagiograficznych,
wyrosły z liturgii oraz rodzimych tradycji ludowych w.
XIII-XIV, wykrystalizowany w pełni w XV wieku”10. Być
może, że narracyjność i środki ekspresji w postaci ge-
stów, stosowane w Sacre Conversazioni Correggia, łą-
czyć trzeba z Sacre Rappresentazioni, ale to wymagało-
by osobnych badań, które autor pozostawił poza zakre-
sem swoich dociekań.
Z tego, co dotąd zostało omówione, wynika, jakby
dopiero w rozdziale VI autor określił charakter ikono-
graficzny tematu Sacra Conversazione w ujęciu Correg-
gia, ale omówieniu ikonografii Świętej Rozmowy po-
święcony jest rozdział I książki, składający się z dwóch
członów: „Sacra Conversazione jako typ” i „Sacra Con-
yersazione jako temat”. Jeszcze wcześniej, bo we Wstę-
pie, czytamy: „Chociaż wiele pisano o problemie maryj-
nych Sacre Conversazioni, historycy sztuki nawet nie
byli w stanie pogodzić się co właściwie znaczy temat
Sacra Conversazione” (s. 7). Sarkazm tego stwierdzenia
jest o tyle nie na miejscu, że autor też nie może sobie
dać z nim rady nawet w przedstawieniu stanu badań.
„Tak niekonsekwentne i niedokładne są sposoby po-
sługiwania się tym zwrotem w literaturze, że okazało
9 A. G.Martimort, L 'Eglise en prie re. Introduction a la liturgie,
Paris 1961, s. 5, 9-10, 81-82, 94, 270 i 835.
10 Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego,
Wrocław 1989 (wyd. 2), s. 454.
187