DOI Artikel:
Małkiewicz, Adam: Nowożytna sztuka włoska w badaniach polskich historyków sztuki (do roku 1939): Wybrane zagadnienia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20617#0214
mentalne prace Justiego, Thoclego i Carla Freya ukazy-
wały się dopiero od roku 190032.
Opublikowane po francusku, tłumaczone na inne języ-
ki i recenzowane w renomowanych czasopismach, książki
Klaczki weszły do obiegu naukowego światowej historii
sztuki, a jego poglądy na sztukę wielkich mistrzów rene-
sansu w znacznej części zostały powszechnie akceptowa-
ne. W Polsce dzieło Klaczki docenili historycy literatury
(Stanisław Tarnowski, Wilhelm Feldman), a Maria Konop-
nicka ogłosiła obszerną i entuzjastyczną recenzję Juliu-
sza 7/33. Natomiast polscy historycy sztuki, nawet zaprzy-
jaźniony z autorem i służący mu radą w trakcie pisania
Juliusza II Marian Sokołowski, zachowali wobec jego
pism pewien dystans34.
W nieco zmienionej formie kontynuował dzieło
Klaczki Kazimierz Chłędowski (1843-1920)35. Z wykształ-
cenia prawnik, z zawodu urzędnik państwowy (w la-
tach 1899-1900 minister dla spraw Galicji w rządzie au-
striackim), z zamiłowania historyk, uprawiał też publi-
cystykę, satyrę i powieściopisarstwo. Po przejściu na
emeryturę wydał kilka książek dotyczących historii kul-
tury Włoch36. Uwzględniał w nich też problemy sztuki
włoskiej, dobrze znanej mu z licznych podróży do Italii,
traktowanej jednak tylko jako jeden ze składników kul-
tury i w tym charakterze włączonej w obyczajowo-aneg-
dotyczną panoramę życia kulturalnego i społecznego
Włoch. Książki te, dla historii sztuki mające wartość głów-
nie popularyzatorską, oparte były na solidnej podsta-
wie historycznej i studiach archiwalnych autora; dzięki
żywej formie literackiej zyskały znaczną poczytność
i doczekały się tłumaczeń na kilka języków.
W przeciwieństwie do Klaczki i Chłędowskiego Ma-
ria Straszewska (1855-1918) jest osobą zupełnie niezna-
ną37. W roku 1885, a więc jeszcze przed osiedleniem się
w Krakowie Juliana Klaczki i przed napisaniem przezeń
Juliusza II, opublikowała w „Przeglądzie Polskim”, a na-
stępnie własnym nakładem wydała jako książkę obszerne
omówienie najnowszych badań nad Leonardem da Vin-
ci38. Autorka krytycznie przedstawiła najważniejsze publi-
32 H. Grimm, Leben Michelangelos, t. I-II, Hannover 1860-
1863; C. Justi, Michelangelo. Beitrage zur Erklarung der Werke
und des Menschen, Leipzig 1900; H. Th o de, Michelangelo und
das Ende der Renaissance, t. I-III, Berlin 1902-1912; Tenże,
Michelangelo. Kritische Untersuchungen uber seine Werke, t. I-III,
Berlin 1908-1913; K. Frey, Michelagniolo Buonarroti. Sein Leben
und seine Werken, Berlin 1907.
33 M. Konopnicka, Juliusz II. Nowa książka Juliana Klaczki
(Biblioteka Warszawska, Seria 7, R. 59, 1899, t. II), s. 197-225 i 428-
459.
34 O recepcji dziel Klaczki w Polsce i za granicą zob.: Biało-
s t o c k i,-Sztuka renesansu..., s. 38, a zwłaszcza Baran, o. c., t. II, s.
97-99- Brak zainteresowania polskich historyków sztuki książkami
Klaczki wynikał nie tylko z faktu, że ich forma literacka obca była
tradycji nauki niemieckiej, na której — jak słusznie stwierdził Baran -
wzorowała się pod względem metody uniwersytecka historia sztuki
w Krakowie, lecz przede wszystkim był chyba spowodowany ów-
czesnym jej swoistym polonocentryzmem, całkowitym skupieniem
się na problematyce sztuki w Polsce.
kacje o Leonardzie z lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza
wczesnych osiemdziesiątych XIX wieku - poczynając od
wydanej w 1872 pracy zbiorowej Saggio delle opere di
Leonardo da Vinci, będącej efektem badań oficjalnej „Re-
ale Commissione Vinciana”, poprzez ukazujące Leonarda
jako uczonego i filozofa artykuły Ferriego (1873 i 1883) i
książkę Grothego (1874) aż po najnowsze edycje pism
wielkiego florentczyka: C. Ravaissona Mołliena (1881-
1883), H. Ludwiga (1882) i J. P. Richtera (1883), a także
liczne inne, nie wymienione przez autorkę na początku
dzieła. Dobór takiej tematyki studium wynikał z ukierun-
kowania ówczesnych badań nad Leonardem na jego pi-
sma - wyszukiwane, krytycznie wydawane i interpreto-
wane, równocześnie jednak w pełni odpowiadał zaintere-
sowaniom Straszewskiej, zafascynowanej jego osobowo-
ścią i intelektem bardziej niż twórczością artystyczną.
Książka Marii Straszewskiej jest zjawiskiem wyjątkowym
w polskim piśmiennictwie tego czasu; jak trafnie stwier-
dziła Rzepińska; „jest to publikacja spełniająca wszelkie
przyjęte wówczas najbardziej rygorystyczne wymogi na-
ukowe jeśli chodzi o przedstawienie stanu badań, a jej
autorka wykazuje zdumiewające oczytanie w literaturze
leonardowskiej, krytycyzm i trafność ocen”39. Erudycja Stra-
szewskiej jest rzeczywiście zadziwiająca. Autorka przyswo-
iła sobie pełną bazę źródłową, poczynając od Żywotów
Vasariego, wykazała świetną orientację w zawartości i lo-
sach rękopisów Leonarda i z imponującą biegłością wyzy-
skała rozległą literaturę przedmiotu: prace takich leonar-
dystów jak: Amoretti, G. B. Venturi, Campori, C. Brun,
Houssay, Libri, Lombardini, Govi, Calvi, Courajod, Seailles,
Uzielli, M. Jordan, Geymuller, a nawet artykuły prasowe,
między innymi Eitelbergera i Thausinga, ukazując przy tym
umiejętność krytycznej oceny ich wartości. Znała też nie-
wielki dorobek polski w tym zakresie; wśród przywoły-
wanych edycji pism Leonarda wymieniła polskie tłuma-
czenie Traktatu o malarstwie dokonane przez Wojciecha
Gersona (1876), omówiła artykuł Feliksa Kucharzewskie-
go o Leonardzie jako przyrodniku (1884) i kilkakrotnie
powoływała się na Wieczory florenckie Klaczki.
35 S. W a s y 1 e w s k i, Chłędowski Kazimierz [w:] Polski słownik
biograficzny, t. III, 1937, s. 307-308.
36 K. Chłędowski, Siena, Kraków 1904; Tenże, Dwór w
Ferrarze, Lwów 1907; Tenże, Rzym. Ludzie odrodzenia, Lwów
1909; Tenże, Rzym. Ludzie baroku, Lwów 1912; Tenże, Roko-
ko we Włoszech, Warszawa 1915, Tenże, Historie neapolitańskie,
Kraków-Lwów 1918.
37 Jak wynika z inskiypcji na rodzinnym grobowcu Straszewskich
na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, Maria z Sadowskich, uro-
dzona w Krakowie 3 IV 1855 i zmarła również w Krakowie 25 XII
1918, była żoną filozofa i estetyka, profesora UJ Maurycego Stra-
szewskiego (1848-1921).
38 M. Straszewska, Leonardo da Vinci w świetle najnowszych
publikacyj (Przegląd Polski, 1884/85, III), s. 43-76, 240-266, 481—
521; toż samo w formie książki: Kraków 1885. Rozprawę Straszew-
skiej odkiyła i krótko omówiła Rzepińska, La conoscenza di Leo-
nardo..., s. 23-24; Taż sama, Znajomość Leonarda..., s. 224.
39 Rzepińska, Znajomość Leonarda...
210
wały się dopiero od roku 190032.
Opublikowane po francusku, tłumaczone na inne języ-
ki i recenzowane w renomowanych czasopismach, książki
Klaczki weszły do obiegu naukowego światowej historii
sztuki, a jego poglądy na sztukę wielkich mistrzów rene-
sansu w znacznej części zostały powszechnie akceptowa-
ne. W Polsce dzieło Klaczki docenili historycy literatury
(Stanisław Tarnowski, Wilhelm Feldman), a Maria Konop-
nicka ogłosiła obszerną i entuzjastyczną recenzję Juliu-
sza 7/33. Natomiast polscy historycy sztuki, nawet zaprzy-
jaźniony z autorem i służący mu radą w trakcie pisania
Juliusza II Marian Sokołowski, zachowali wobec jego
pism pewien dystans34.
W nieco zmienionej formie kontynuował dzieło
Klaczki Kazimierz Chłędowski (1843-1920)35. Z wykształ-
cenia prawnik, z zawodu urzędnik państwowy (w la-
tach 1899-1900 minister dla spraw Galicji w rządzie au-
striackim), z zamiłowania historyk, uprawiał też publi-
cystykę, satyrę i powieściopisarstwo. Po przejściu na
emeryturę wydał kilka książek dotyczących historii kul-
tury Włoch36. Uwzględniał w nich też problemy sztuki
włoskiej, dobrze znanej mu z licznych podróży do Italii,
traktowanej jednak tylko jako jeden ze składników kul-
tury i w tym charakterze włączonej w obyczajowo-aneg-
dotyczną panoramę życia kulturalnego i społecznego
Włoch. Książki te, dla historii sztuki mające wartość głów-
nie popularyzatorską, oparte były na solidnej podsta-
wie historycznej i studiach archiwalnych autora; dzięki
żywej formie literackiej zyskały znaczną poczytność
i doczekały się tłumaczeń na kilka języków.
W przeciwieństwie do Klaczki i Chłędowskiego Ma-
ria Straszewska (1855-1918) jest osobą zupełnie niezna-
ną37. W roku 1885, a więc jeszcze przed osiedleniem się
w Krakowie Juliana Klaczki i przed napisaniem przezeń
Juliusza II, opublikowała w „Przeglądzie Polskim”, a na-
stępnie własnym nakładem wydała jako książkę obszerne
omówienie najnowszych badań nad Leonardem da Vin-
ci38. Autorka krytycznie przedstawiła najważniejsze publi-
32 H. Grimm, Leben Michelangelos, t. I-II, Hannover 1860-
1863; C. Justi, Michelangelo. Beitrage zur Erklarung der Werke
und des Menschen, Leipzig 1900; H. Th o de, Michelangelo und
das Ende der Renaissance, t. I-III, Berlin 1902-1912; Tenże,
Michelangelo. Kritische Untersuchungen uber seine Werke, t. I-III,
Berlin 1908-1913; K. Frey, Michelagniolo Buonarroti. Sein Leben
und seine Werken, Berlin 1907.
33 M. Konopnicka, Juliusz II. Nowa książka Juliana Klaczki
(Biblioteka Warszawska, Seria 7, R. 59, 1899, t. II), s. 197-225 i 428-
459.
34 O recepcji dziel Klaczki w Polsce i za granicą zob.: Biało-
s t o c k i,-Sztuka renesansu..., s. 38, a zwłaszcza Baran, o. c., t. II, s.
97-99- Brak zainteresowania polskich historyków sztuki książkami
Klaczki wynikał nie tylko z faktu, że ich forma literacka obca była
tradycji nauki niemieckiej, na której — jak słusznie stwierdził Baran -
wzorowała się pod względem metody uniwersytecka historia sztuki
w Krakowie, lecz przede wszystkim był chyba spowodowany ów-
czesnym jej swoistym polonocentryzmem, całkowitym skupieniem
się na problematyce sztuki w Polsce.
kacje o Leonardzie z lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza
wczesnych osiemdziesiątych XIX wieku - poczynając od
wydanej w 1872 pracy zbiorowej Saggio delle opere di
Leonardo da Vinci, będącej efektem badań oficjalnej „Re-
ale Commissione Vinciana”, poprzez ukazujące Leonarda
jako uczonego i filozofa artykuły Ferriego (1873 i 1883) i
książkę Grothego (1874) aż po najnowsze edycje pism
wielkiego florentczyka: C. Ravaissona Mołliena (1881-
1883), H. Ludwiga (1882) i J. P. Richtera (1883), a także
liczne inne, nie wymienione przez autorkę na początku
dzieła. Dobór takiej tematyki studium wynikał z ukierun-
kowania ówczesnych badań nad Leonardem na jego pi-
sma - wyszukiwane, krytycznie wydawane i interpreto-
wane, równocześnie jednak w pełni odpowiadał zaintere-
sowaniom Straszewskiej, zafascynowanej jego osobowo-
ścią i intelektem bardziej niż twórczością artystyczną.
Książka Marii Straszewskiej jest zjawiskiem wyjątkowym
w polskim piśmiennictwie tego czasu; jak trafnie stwier-
dziła Rzepińska; „jest to publikacja spełniająca wszelkie
przyjęte wówczas najbardziej rygorystyczne wymogi na-
ukowe jeśli chodzi o przedstawienie stanu badań, a jej
autorka wykazuje zdumiewające oczytanie w literaturze
leonardowskiej, krytycyzm i trafność ocen”39. Erudycja Stra-
szewskiej jest rzeczywiście zadziwiająca. Autorka przyswo-
iła sobie pełną bazę źródłową, poczynając od Żywotów
Vasariego, wykazała świetną orientację w zawartości i lo-
sach rękopisów Leonarda i z imponującą biegłością wyzy-
skała rozległą literaturę przedmiotu: prace takich leonar-
dystów jak: Amoretti, G. B. Venturi, Campori, C. Brun,
Houssay, Libri, Lombardini, Govi, Calvi, Courajod, Seailles,
Uzielli, M. Jordan, Geymuller, a nawet artykuły prasowe,
między innymi Eitelbergera i Thausinga, ukazując przy tym
umiejętność krytycznej oceny ich wartości. Znała też nie-
wielki dorobek polski w tym zakresie; wśród przywoły-
wanych edycji pism Leonarda wymieniła polskie tłuma-
czenie Traktatu o malarstwie dokonane przez Wojciecha
Gersona (1876), omówiła artykuł Feliksa Kucharzewskie-
go o Leonardzie jako przyrodniku (1884) i kilkakrotnie
powoływała się na Wieczory florenckie Klaczki.
35 S. W a s y 1 e w s k i, Chłędowski Kazimierz [w:] Polski słownik
biograficzny, t. III, 1937, s. 307-308.
36 K. Chłędowski, Siena, Kraków 1904; Tenże, Dwór w
Ferrarze, Lwów 1907; Tenże, Rzym. Ludzie odrodzenia, Lwów
1909; Tenże, Rzym. Ludzie baroku, Lwów 1912; Tenże, Roko-
ko we Włoszech, Warszawa 1915, Tenże, Historie neapolitańskie,
Kraków-Lwów 1918.
37 Jak wynika z inskiypcji na rodzinnym grobowcu Straszewskich
na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, Maria z Sadowskich, uro-
dzona w Krakowie 3 IV 1855 i zmarła również w Krakowie 25 XII
1918, była żoną filozofa i estetyka, profesora UJ Maurycego Stra-
szewskiego (1848-1921).
38 M. Straszewska, Leonardo da Vinci w świetle najnowszych
publikacyj (Przegląd Polski, 1884/85, III), s. 43-76, 240-266, 481—
521; toż samo w formie książki: Kraków 1885. Rozprawę Straszew-
skiej odkiyła i krótko omówiła Rzepińska, La conoscenza di Leo-
nardo..., s. 23-24; Taż sama, Znajomość Leonarda..., s. 224.
39 Rzepińska, Znajomość Leonarda...
210