DOI Artikel:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0042
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 10: 2005
PL ISSN 0071-6723
Joanna Ziętkiewicz-Kotz
Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach
FRANKO-FLAMANDZKICH (1240-1320)*
Wiek XIII w kulturze zachodnioeuropejskiego
średniowiecza był okresem intensywnego rozkwitu
pobożności ludzi świeckich. Rosnące zaangażowa-
nie laikatu w życie Kościoła, objęte patronatem cy-
stersów i zakonów żebraczych, znalazło wyraz we
wzroście znaczenia modlitwy, która odgrywać zaczęła
coraz większą rolę w codziennym życiu wiernych.
Widomym znakiem tego ożywienia modlitewnego
stało się powszechne zapotrzebowanie na książki do
nabożeństwa. Jednym z regionów, w których owa
świecka pobożność rozwinęła się najpełniej, były te-
reny północno-wschodniej Francji i Flandrii i to tam
właśnie produkcja modlitewników prywatnej dewo-
cji osiągnęła największe rozmiary1.
Wśród modlitewników wykonywanych w owym
czasie na użytek świeckich dominowały psałterze.
* Tekst niniejszy stanowi część mojej rozprawy doktorskiej
przygotowywanej pod kierunkiem Profesora Jerzego Gadomskie-
go, zatytułowanej Ikonografia wczesnogotyckich modlitewników fran-
ko-flamandzkich (1240—1320). Przedmiotem podjętych w niej stu-
diów jest transformacja, której modlitewniki prywatnej dewocji
uległy w XIII w. (zwłaszcza ewolucja ich formy od psałterza do
godzinek), przede wszystkim zaś ikonografia zawartych w nich
przedstawień i ich stosunek do tekstu. Szczególną uwagę poświę-
cam w niej także roli zleceniodawców oraz miejscu iluminowanych
książek do nabożeństwa w rozwoju późnośredniowiecznej ducho-
wości świeckiej.
Skróty zastosowane w tekście: Arsenał — Paryż, Bibliotheąue
de 1’Arsenał; BV — Bibliotheąue de la Yille; BL - Londyn, Bri-
tish Library; BM — Bibliotheąue Municipale; BnF - Paryż, Bi-
bliotheąue nationale de France; BR — Bruksela, Bibliotheąue
Royale de Belgiąue; FL — Free Library; FM — Cambridge, Fitz-
william Museum; Getty — Los Angeles, J. Paul Getty Museum;
GPB — Petersburg, Gossudarstwiennaja Publicznaja Biblioteka;
Haga KB - Haga, Koninklijke Bibliotheek; Kopenhaga KB -
Na obszarze franko-flamandzkim zaczęto je kopio-
wać na dużą skałę już w 2. ćwierci stulecia, w trak-
cie odradzania się miejscowej tradycji rękopiśmien-
nej po okresie wieloletniej stagnacji. W zakresie iko-
nografii tamtejsze iłuminatorstwo ulegało w dużej
mierze wpływom francuskim, równocześnie jednak
pozostawało otwarte na inspiracje płynące z innych
kręgów artystycznych — Anglii, ziem niemieckich i
rejonu mozańskiego — dla których niejednokrotnie
stanowiło źródło twórczej inspiracji. Owo przenika-
nie się rozmaitych wpływów znajduje odzwierciedle-
nie w ikonografii książek do nabożeństwa, nacecho-
wanej dalece posuniętą niejednorodnością: inspiro-
wany wzorcami paryskimi cykl Dawida — przedmiot
niniejszego studium — reprezentuje jeden z kilku,
często diametralnie odmiennych programów ide-
Kopenhaga, Det Kongelige Bibliotek; Mazarine - Paryż, Bi-
bliotheąue Mazarine; MD — Musee Diocesain; Oksford BL —
Oksford, Bodleian Library; ÓNB — Wiedeń, Ósterreichische Na-
tionalbibliothek; PML - Nowy Jork, Pierpont Morgan Library;
Riccardiana — Florencja, Biblioteca Riccardiana; Berlin SPK —
Berlin, Staatsbibliothek des PreuBischen Kulturbesitz; Brugia SB -
Brugia, Stadsbibliotheek; UL — University Library; V&A — Lon-
dyn, Victoria and Albert Museum; WAG - Baltimore, Walters
Art Gallery. Skrót PL odnosi się do: Patrologiae cursus completus.
Series latina, wyd. J.-P. Mignę, Paris 1844-55.
1 Tereny, które określam umownym mianem franko-fla-
mandzkich, rozciągają się na obszarze Artois, Flandrii i Flandrii
francuskiej, Brabancji oraz Hainaut. Z punktu widzenia podziału
kościelnego obejmują one diecezje Arras, Therouanne, Tournai,
Cambrai oraz zachodnią część diecezji leodyjskiej. Z rozważań
poniższych wyłączone zostały książki powstałe w Liege i okolicach
- mozańska produkcja rękopiśmienna, stanowiąca odrębny i jed-
nolity zespół, doczekała się gruntownego omówienia w pracy
J. Oliyer, Gothic Manuscript lllumination in the Diocese of Liege
(c. 1250-c. 1330), Leuven 1988.
35
Seria Nowa, t. 10: 2005
PL ISSN 0071-6723
Joanna Ziętkiewicz-Kotz
Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach
FRANKO-FLAMANDZKICH (1240-1320)*
Wiek XIII w kulturze zachodnioeuropejskiego
średniowiecza był okresem intensywnego rozkwitu
pobożności ludzi świeckich. Rosnące zaangażowa-
nie laikatu w życie Kościoła, objęte patronatem cy-
stersów i zakonów żebraczych, znalazło wyraz we
wzroście znaczenia modlitwy, która odgrywać zaczęła
coraz większą rolę w codziennym życiu wiernych.
Widomym znakiem tego ożywienia modlitewnego
stało się powszechne zapotrzebowanie na książki do
nabożeństwa. Jednym z regionów, w których owa
świecka pobożność rozwinęła się najpełniej, były te-
reny północno-wschodniej Francji i Flandrii i to tam
właśnie produkcja modlitewników prywatnej dewo-
cji osiągnęła największe rozmiary1.
Wśród modlitewników wykonywanych w owym
czasie na użytek świeckich dominowały psałterze.
* Tekst niniejszy stanowi część mojej rozprawy doktorskiej
przygotowywanej pod kierunkiem Profesora Jerzego Gadomskie-
go, zatytułowanej Ikonografia wczesnogotyckich modlitewników fran-
ko-flamandzkich (1240—1320). Przedmiotem podjętych w niej stu-
diów jest transformacja, której modlitewniki prywatnej dewocji
uległy w XIII w. (zwłaszcza ewolucja ich formy od psałterza do
godzinek), przede wszystkim zaś ikonografia zawartych w nich
przedstawień i ich stosunek do tekstu. Szczególną uwagę poświę-
cam w niej także roli zleceniodawców oraz miejscu iluminowanych
książek do nabożeństwa w rozwoju późnośredniowiecznej ducho-
wości świeckiej.
Skróty zastosowane w tekście: Arsenał — Paryż, Bibliotheąue
de 1’Arsenał; BV — Bibliotheąue de la Yille; BL - Londyn, Bri-
tish Library; BM — Bibliotheąue Municipale; BnF - Paryż, Bi-
bliotheąue nationale de France; BR — Bruksela, Bibliotheąue
Royale de Belgiąue; FL — Free Library; FM — Cambridge, Fitz-
william Museum; Getty — Los Angeles, J. Paul Getty Museum;
GPB — Petersburg, Gossudarstwiennaja Publicznaja Biblioteka;
Haga KB - Haga, Koninklijke Bibliotheek; Kopenhaga KB -
Na obszarze franko-flamandzkim zaczęto je kopio-
wać na dużą skałę już w 2. ćwierci stulecia, w trak-
cie odradzania się miejscowej tradycji rękopiśmien-
nej po okresie wieloletniej stagnacji. W zakresie iko-
nografii tamtejsze iłuminatorstwo ulegało w dużej
mierze wpływom francuskim, równocześnie jednak
pozostawało otwarte na inspiracje płynące z innych
kręgów artystycznych — Anglii, ziem niemieckich i
rejonu mozańskiego — dla których niejednokrotnie
stanowiło źródło twórczej inspiracji. Owo przenika-
nie się rozmaitych wpływów znajduje odzwierciedle-
nie w ikonografii książek do nabożeństwa, nacecho-
wanej dalece posuniętą niejednorodnością: inspiro-
wany wzorcami paryskimi cykl Dawida — przedmiot
niniejszego studium — reprezentuje jeden z kilku,
często diametralnie odmiennych programów ide-
Kopenhaga, Det Kongelige Bibliotek; Mazarine - Paryż, Bi-
bliotheąue Mazarine; MD — Musee Diocesain; Oksford BL —
Oksford, Bodleian Library; ÓNB — Wiedeń, Ósterreichische Na-
tionalbibliothek; PML - Nowy Jork, Pierpont Morgan Library;
Riccardiana — Florencja, Biblioteca Riccardiana; Berlin SPK —
Berlin, Staatsbibliothek des PreuBischen Kulturbesitz; Brugia SB -
Brugia, Stadsbibliotheek; UL — University Library; V&A — Lon-
dyn, Victoria and Albert Museum; WAG - Baltimore, Walters
Art Gallery. Skrót PL odnosi się do: Patrologiae cursus completus.
Series latina, wyd. J.-P. Mignę, Paris 1844-55.
1 Tereny, które określam umownym mianem franko-fla-
mandzkich, rozciągają się na obszarze Artois, Flandrii i Flandrii
francuskiej, Brabancji oraz Hainaut. Z punktu widzenia podziału
kościelnego obejmują one diecezje Arras, Therouanne, Tournai,
Cambrai oraz zachodnią część diecezji leodyjskiej. Z rozważań
poniższych wyłączone zostały książki powstałe w Liege i okolicach
- mozańska produkcja rękopiśmienna, stanowiąca odrębny i jed-
nolity zespół, doczekała się gruntownego omówienia w pracy
J. Oliyer, Gothic Manuscript lllumination in the Diocese of Liege
(c. 1250-c. 1330), Leuven 1988.
35