DOI Artikel:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0045
jego wariant zawierający scenę z Dawidem wskazu-
jącym na oczy w psalmie 26. Tylko w kilku spośród
nich psalm ten zdobiony jest historyczną sceną
Namaszczenia Dawida1.
Większość rozpatrywanych kodeksów pochodzi
z terenu Flandrii, głównie z Gandawy i okolic lub
Brugii (il. I)8. Wszystkie, z wyjątkiem jednego, są
10-dzielne (scena w inicjale psalmu 101 przedstawia
modlącego się Dawida)9. W niektórych z nich, fla-
mandzkim zwyczajem, psalmy podziału ozdobione
zostały dodatkowo miniaturami całostronicowymi,
na ogół poświęconymi wydarzeniom pasyjnym i po-
pasyjnym10. Pozostałe księgi należące do tego zespo-
łu pochodzą bądź to z pogranicza francusko-fla-
mandzkiego (il. 2)11, bądź też z terenu Brabancji
i Hainaut (il. 3)12. W ich przypadku występowanie
dekoracji w psalmie 101, choć częste, nie jest
regułą.
Na istnienie odrębnej grupy psałterzy z ikono-
grafią Dawida, której wyróżnikiem było wyobraże-
nie Dawida z szatanem w psalmie 51, zwrócił już
uwagę Giinther Haseloff13. Rozpoznany przez niego
zespół, tzw. grupa Psałterza Jakuba, obejmował
sześć rękopisów o 10-dzielnych psałterzach zgrupo-
wanych wokół kodeksu Jakuba syna Suno (BL
7 Ta grupa kodeksów pochodzi z Flandrii nadmorskiej, z re-
jonu po części należącego do diecezji Therouanne, po części zaś
do diecezji tournezyjskiej (okolice Brugii); są to: Oksford BL
Auct. D.4.3, Oksford BL Laud.Lat. 85, Chicago Art Institute
17.86, PML Morgan 79, BnF lat. 1076.
8 Brugia SB 8, BL Add. 19899, V&A 1664-1902, Sothe-
by’s 24.06.80 nr 55, Filadelfia FL Lewis 181, Haga KB
128G29, Porto Biblioteca Publica Municipal do Porto 623,
Cambridge St. John’s College E.15, PML Morgan 113, Kopen-
haga KB NKS 41.8°, Haga KB 135E15.
9 Jedynie kodeks w Kopenhadze (KB NKS 41,8°), wykona-
ny w 1. ćw. w. XIV w rejonie gandawskim, jest 9-dzielny. Sta-
nowi on wyjątek wśród psałterzy flamandzkich, które z reguły
są 10-dzielne.
10 Wiele owych miniatur zostało, niestety, wyciętych toteż dziś
nie sposób zrekonstruować pełnego kształtu poszczególnych se-
rii. Psałterz V&A 1664—1902, powstały w obrębie brugijskiej
grupy Eerste, dziś także mocno zdekompletowany, zawierał sce-
ny chrystologiczne z okresu wielkanocnego uzupełnione o wy-
obrażenia świętych. Podobnie zakomponowane serie miniatur
zdobiły psalmy niektórych bogato wyposażonych kodeksów Eer-
ste, zawierających w inicjałach wizerunki apostołów. Z kolei inny
psałterz z cyklem Dawida wykonany w Brugii przez tę samą gru-
pę, BL Add. 19899, najprawdopodobniej nie zawierał żadnych
wyobrażeń całostronicowych.
11 PML Glazier 2, Petersburg GPB Lat.O,v.I, 24, Giinther
2002, BL Yates Thompson 42, WAG 110.
12 Leuven, Katolieke Universiteit, Faculteit der Godgeleerd-
heid (ex-Mecheln 14), Arras BM 249, BnF nal. 1017, Vesoul
BM 6.
13 H as eloff, o.c., s. 48—50 i tabela 9.
Egerton 2652) i pochodzących bez wyjątku z Fran-
cji północno-wschodniej14. Carl Nordenfalk, w re-
cenzji pracy Haseloffa, poszerzył zasięg terytorial-
ny grupy o obszar Niderlandów, dołączając do niej
psałterz flamandzki BL Add. 1989915.
Kerstin Carlvant, przy okazji studiów nad XIII-
wiecznym iluminatorstwem Brugii i Gandawy,
zwróciła uwagę na popularność powyższego cyklu w
badanym przez siebie rejonie, uzupełniając oma-
wianą grupę o kilka dalszych psałterzy niderlandz-
kich16. W jej obrębie wydzieliła dwa typy rękopisów
różniące się między sobą ikonografią psalmu 26: typ
A z Dawidem wskazującym na oczy oraz typ C ze
sceną Namaszczenia Dawida11. Kilka lat później do
zespołu tego włączyła kolejne kodeksy — w tym
dwa zlokalizowane w Brabancji — upatrując w psał-
terzu gandawskim Brugia SB 8 z lat czterdziestych
pierwowzór wszystkich kodeksów niderlandzkich
i brabanckich zawierających rozpatrywany pro-
gram18.
Określenie proweniencji cyklu ilustracyjnego,
którym wyposażono omawiane rękopisy, jest zada-
niem niełatwym. Nie ulega wątpliwości, że był on
szeroko rozpowszechniony na obszarze franko-fla-
mandzkim: w rękopisach północnych pojawił się już
14 „Die Gruppe des Jakobuspsalters” zawierała ponadto bi-
blię Montecassino 508 (tu przedstawienie samego szatana) oraz
psałterze: Arras BM 249, BnF lat. 1076, Arras MD 47 (ilustra-
cja ps. 51 nie zachowana) i kodeks w kolekcji prywatnej, wów-
czas Thomasa Brooke w Huddersfield. Co najmniej dwa spośród
owych kodeksów zlokalizowane zostały błędnie: Psałterz Jaku-
ba jest wytworem warsztatów paryskich, podobnie jak biblia
Montecassino 508.
15 C. Nordenfalk, Insulare undkontinentale Psalterillustra-
tionen aus dem XIII. Jahrhundert, Acta Archaeologica, 10: 1939,
s. 119; dostrzegając odrębność ikonografii tego kodeksu na tle
pozostałych niderlandzkich modlitewników, badacz przestrzegł
równocześnie przed przecenianiem znaczenia cyklu inicjałowego
dla lokalizacji psałterzy.
16 K. B. E. Carlvant, Thirteenth-Century lllumination in
Bruges and Ghent, Columbia University, New York 1978, tabl.
5D typ A i C oraz s. 479 (niepublikowana rozprawa doktorska).
17 Tablica 5D typ A zawiera dodatkowo kodeksy z Ganda-
wy i okolic: Brugia SB 8, Filadelfia FL Lewis 181, Haga KB
128G29 i Kopenhaga KB 41,8° oraz dwa rękopisy z diecezji
utrechckiej: PML Morgan 113 i Haga KB 135E15. Z niewy-
jaśnionych przyczyn Carlvant zaliczyła do tego zespołu także dwa
psałterze, w których brak iluminacji w ps. 51: 9-dzielny FM 248
(tu iluminowany ps. 101) oraz 8-dzielny psałterz WAG 117.
Typ C reprezentują flamandzkie rękopisy Oksford BL Laud.
Lat. 85 (gdzie ps. 51 został wycięty), tamże Auct. D.4.3 oraz
Chicago Art Institute 17.86. Autorka zestawiła tę grupę z fran-
ko-flamandzkim BnF lat. 1076 o takiej samej ikonografii psał-
terzowych inicjałów.
18 K. B. E. Carlvant, A Brabantine llluminator ofthe Mid-
Thirteenth Century [w:] Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor Dr.
38
jącym na oczy w psalmie 26. Tylko w kilku spośród
nich psalm ten zdobiony jest historyczną sceną
Namaszczenia Dawida1.
Większość rozpatrywanych kodeksów pochodzi
z terenu Flandrii, głównie z Gandawy i okolic lub
Brugii (il. I)8. Wszystkie, z wyjątkiem jednego, są
10-dzielne (scena w inicjale psalmu 101 przedstawia
modlącego się Dawida)9. W niektórych z nich, fla-
mandzkim zwyczajem, psalmy podziału ozdobione
zostały dodatkowo miniaturami całostronicowymi,
na ogół poświęconymi wydarzeniom pasyjnym i po-
pasyjnym10. Pozostałe księgi należące do tego zespo-
łu pochodzą bądź to z pogranicza francusko-fla-
mandzkiego (il. 2)11, bądź też z terenu Brabancji
i Hainaut (il. 3)12. W ich przypadku występowanie
dekoracji w psalmie 101, choć częste, nie jest
regułą.
Na istnienie odrębnej grupy psałterzy z ikono-
grafią Dawida, której wyróżnikiem było wyobraże-
nie Dawida z szatanem w psalmie 51, zwrócił już
uwagę Giinther Haseloff13. Rozpoznany przez niego
zespół, tzw. grupa Psałterza Jakuba, obejmował
sześć rękopisów o 10-dzielnych psałterzach zgrupo-
wanych wokół kodeksu Jakuba syna Suno (BL
7 Ta grupa kodeksów pochodzi z Flandrii nadmorskiej, z re-
jonu po części należącego do diecezji Therouanne, po części zaś
do diecezji tournezyjskiej (okolice Brugii); są to: Oksford BL
Auct. D.4.3, Oksford BL Laud.Lat. 85, Chicago Art Institute
17.86, PML Morgan 79, BnF lat. 1076.
8 Brugia SB 8, BL Add. 19899, V&A 1664-1902, Sothe-
by’s 24.06.80 nr 55, Filadelfia FL Lewis 181, Haga KB
128G29, Porto Biblioteca Publica Municipal do Porto 623,
Cambridge St. John’s College E.15, PML Morgan 113, Kopen-
haga KB NKS 41.8°, Haga KB 135E15.
9 Jedynie kodeks w Kopenhadze (KB NKS 41,8°), wykona-
ny w 1. ćw. w. XIV w rejonie gandawskim, jest 9-dzielny. Sta-
nowi on wyjątek wśród psałterzy flamandzkich, które z reguły
są 10-dzielne.
10 Wiele owych miniatur zostało, niestety, wyciętych toteż dziś
nie sposób zrekonstruować pełnego kształtu poszczególnych se-
rii. Psałterz V&A 1664—1902, powstały w obrębie brugijskiej
grupy Eerste, dziś także mocno zdekompletowany, zawierał sce-
ny chrystologiczne z okresu wielkanocnego uzupełnione o wy-
obrażenia świętych. Podobnie zakomponowane serie miniatur
zdobiły psalmy niektórych bogato wyposażonych kodeksów Eer-
ste, zawierających w inicjałach wizerunki apostołów. Z kolei inny
psałterz z cyklem Dawida wykonany w Brugii przez tę samą gru-
pę, BL Add. 19899, najprawdopodobniej nie zawierał żadnych
wyobrażeń całostronicowych.
11 PML Glazier 2, Petersburg GPB Lat.O,v.I, 24, Giinther
2002, BL Yates Thompson 42, WAG 110.
12 Leuven, Katolieke Universiteit, Faculteit der Godgeleerd-
heid (ex-Mecheln 14), Arras BM 249, BnF nal. 1017, Vesoul
BM 6.
13 H as eloff, o.c., s. 48—50 i tabela 9.
Egerton 2652) i pochodzących bez wyjątku z Fran-
cji północno-wschodniej14. Carl Nordenfalk, w re-
cenzji pracy Haseloffa, poszerzył zasięg terytorial-
ny grupy o obszar Niderlandów, dołączając do niej
psałterz flamandzki BL Add. 1989915.
Kerstin Carlvant, przy okazji studiów nad XIII-
wiecznym iluminatorstwem Brugii i Gandawy,
zwróciła uwagę na popularność powyższego cyklu w
badanym przez siebie rejonie, uzupełniając oma-
wianą grupę o kilka dalszych psałterzy niderlandz-
kich16. W jej obrębie wydzieliła dwa typy rękopisów
różniące się między sobą ikonografią psalmu 26: typ
A z Dawidem wskazującym na oczy oraz typ C ze
sceną Namaszczenia Dawida11. Kilka lat później do
zespołu tego włączyła kolejne kodeksy — w tym
dwa zlokalizowane w Brabancji — upatrując w psał-
terzu gandawskim Brugia SB 8 z lat czterdziestych
pierwowzór wszystkich kodeksów niderlandzkich
i brabanckich zawierających rozpatrywany pro-
gram18.
Określenie proweniencji cyklu ilustracyjnego,
którym wyposażono omawiane rękopisy, jest zada-
niem niełatwym. Nie ulega wątpliwości, że był on
szeroko rozpowszechniony na obszarze franko-fla-
mandzkim: w rękopisach północnych pojawił się już
14 „Die Gruppe des Jakobuspsalters” zawierała ponadto bi-
blię Montecassino 508 (tu przedstawienie samego szatana) oraz
psałterze: Arras BM 249, BnF lat. 1076, Arras MD 47 (ilustra-
cja ps. 51 nie zachowana) i kodeks w kolekcji prywatnej, wów-
czas Thomasa Brooke w Huddersfield. Co najmniej dwa spośród
owych kodeksów zlokalizowane zostały błędnie: Psałterz Jaku-
ba jest wytworem warsztatów paryskich, podobnie jak biblia
Montecassino 508.
15 C. Nordenfalk, Insulare undkontinentale Psalterillustra-
tionen aus dem XIII. Jahrhundert, Acta Archaeologica, 10: 1939,
s. 119; dostrzegając odrębność ikonografii tego kodeksu na tle
pozostałych niderlandzkich modlitewników, badacz przestrzegł
równocześnie przed przecenianiem znaczenia cyklu inicjałowego
dla lokalizacji psałterzy.
16 K. B. E. Carlvant, Thirteenth-Century lllumination in
Bruges and Ghent, Columbia University, New York 1978, tabl.
5D typ A i C oraz s. 479 (niepublikowana rozprawa doktorska).
17 Tablica 5D typ A zawiera dodatkowo kodeksy z Ganda-
wy i okolic: Brugia SB 8, Filadelfia FL Lewis 181, Haga KB
128G29 i Kopenhaga KB 41,8° oraz dwa rękopisy z diecezji
utrechckiej: PML Morgan 113 i Haga KB 135E15. Z niewy-
jaśnionych przyczyn Carlvant zaliczyła do tego zespołu także dwa
psałterze, w których brak iluminacji w ps. 51: 9-dzielny FM 248
(tu iluminowany ps. 101) oraz 8-dzielny psałterz WAG 117.
Typ C reprezentują flamandzkie rękopisy Oksford BL Laud.
Lat. 85 (gdzie ps. 51 został wycięty), tamże Auct. D.4.3 oraz
Chicago Art Institute 17.86. Autorka zestawiła tę grupę z fran-
ko-flamandzkim BnF lat. 1076 o takiej samej ikonografii psał-
terzowych inicjałów.
18 K. B. E. Carlvant, A Brabantine llluminator ofthe Mid-
Thirteenth Century [w:] Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor Dr.
38