DOI article:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0048
Doeg Idumejczyk, czyli Antychryst i oznajmił Sau-
lowi, to jest szatanowi. Przybył Dawid — czyli Chry-
stus — w dom Achimeleka, to jest do Kościoła. W
ten sposób sprawy przyszłe zostały objaśnione spra-
wami przeszłości”30. Nie inaczej sens psalmu odczy-
tuje Honoriusz Augustodunensis, dostrzegając w
nim opis końca czasów, „kiedy to przyjdzie Anty-
chryst na świat i wezwie śmierć, żeby ukarała Achi-
meleka, to znaczy zacznie zabijać w Kościele
wszystkich sprawiedliwych”31. W pojęciu Honoriu-
sza „intencją psalmu jest uczynić nas obrońcami
przed prześladowaniem Antychrysta, samo prześla-
dowanie przepowiadając i potępiając je, i pokazując
wiarę i roztropność sprawiedliwych”32.
Skoro walka z potęgą szatana jest istotą alego-
rycznego przesłania psalmu 51, to scena Dawida z
diabłem stanowi konsekwentną ilustrację owych
egzegetycznych eksplikacji. Zapewne pochodną
tego przedstawienia jest rzadkie wyobrażenie, w
którym Dawid, prefiguracja Mesjasza, ustępuje miej-
sca Chrystusowi, podmiotowi zawartych w psalmach
proroctw. W Paryżu scena Chrystusa z szatanem
jest już obecna w 1. połowie XIII stulecia, m.in. w
komentarzu Piotra Lombarda do psalmów (BnF lat.
423, fol. 93). Na Północy występuje ona w dwóch
znanych mi rękopisach, obu z 2. połowy wieku: fla-
mandzkim BL Yates Thompson 43 (fol. 53v0)33 oraz
WAG 42 (fol. 62) wykonanym w diecezji Tournai34.
30 PL 19-1, 496: „Hic aperitur habitus de hoc quod factum
est: Cum venisset Doeg Idumaeus, id est Antichristus; et nuntias-
set Sauli, id est diabolo. Venit David, id est Christus, in domum
Abimelech id est ad Ecclesiam: et utitut praeterito pro futuro”.
31 PL 172, 290: „Iste intellectus est David prophetae exten-
dentis se in finem mundi denotans ea in hoc psalmo, quae fient
in ultimis temporibus; quando veniet Antichristus in mundum,
et invocabit mortem ad puniendum Abimelech, id est incipiet
interficere in Ecclesia omnes justos”.
32 Tamże, 291: „Intentio est [hujus psalmi], nos cautos face-
re de persecutione Antichristi ipsam persecutionem praedicendo
et damnationem ejus, et ostendendo fidem et constantiam justo-
rum”.
33 Psałterz-godzinki BL Yates Thomson 43, datowany we-
dług kolofonu na r. 1276, wyposażony był pierwotnie w serię
miniatur całostronicowych przed 10 psalmami podziału, jednak
wszystkie zostały wycięte.
34 Na temat WAG 42, psałterzu 9-dzielnym z 3. ćw. XIII
stulecia: L. M. C. Ran dali et alii, Medieval and Renaissance
Manuscripts in the Walters Art Gallery, 1: France, 875-1420,
Baltimore 1989 [dalej: Ran dali, Manuscripts WAG-France...],
s. 77-79.
35 Podobna scena może także występować w nieznanym mi
z autopsji Psałterzu z Tournai z r. 1277 (Tournai BV ms. 31 bis,
fol. 71); autorzy poświęconej mu noty katalogowej — niestety
dosyć pobieżnej — widzą w niej szatana odpędzanego przez męż-
W tym drugim Chrystus czyni nawet gest przepę-
dzania, w jeszcze bardziej dosłowny sposób obrazu-
jący Jego walkę z diabelską mocą35.
Pokrewne przedstawienie figuruje także w psał-
terzu leodyjskim BL Morgan 183 z lat osiemdziesią-
tych wieku XIII: tu Chrystus przygląda się dwóm
walczącym, z których jeden zadaje przeciwnikowi
cios sztyletem, podczas gdy stojący obok szatan gra
na piszczałce i bębenku36. Owa scena śmiertelnego
starcia mężczyzn łączy nowojorski kodeks z nie-
małą grupą rękopisów, w których psalm 51 ilustro-
wany jest rozmaitymi wyobrażeniami związanymi
ze śmiercią i zabijaniem. Sceny owe nawiązują do
implikowanego w tytule pieśni mordu, którego na
rozkaz Saula dopuścił się Doeg na Achimeleku i ka-
płanach. O wydarzeniu tym pisze św. Augustyn, że
tak jak Dawid został zdradzony, „tak Pan nasz Jezus
Chrystus został wydany na śmierć [...] Nie został jed-
nak zabity, jak Izaak, choć i tamten wyobrażał mękę
Pańską. Zapowiedź ta nie obeszła się jednak bez
krwi; tam baranka, tu kapłana Achimeleka”37.
Idea ofiary, którą ponieśli kapłani za Dawida,
znalazła swój wyraz w przedstawieniach męczeństw
świętych, zdobiących niekiedy psalm 5 1 naszych
modlitewników. W brabanckim psałterzu z lat sie-
demdziesiątych XIII stulecia wyobrażono męczeń-
stwo Piotra dominikanina z Werony (fol. 58; ił.
5)38, który miał zginąć broniąc Kościół przed wpły-
czyznę (P. Faider, P.van Sint Jan, Catalogue des manuscrits
conserues d Tournai, Gembloux 1950, s. 64—66).
36 M. R. James, Catalogue of Manuscripts and Early Printed
Books from the Libraries of William Morris, Richard Bennett, Ber-
tram Fourth Earl of Ashburnham and Other Sources Now Forming
Portion ofthe Library ofj. Pierpont Morgan, London 1906—1907,
nr 27, s. 54—57; OHver, o. c., s. 68.
37 PL 36, 603: „quando venit David ad patris sui regnum,
tunc est proditus; hoc est quando venit Dominus noster Jesus
Christus ad regnum Judaeorum [...] tunc est proditus morti,
quam signiflcat Saiil. Non est autem occisus, sicut nec Isaac, cum
et ipse passionem Domini figuraret; nec tamen sine sanguine fi-
gura transacta est, vel ibi illius arietis, vel hic Achimelech sacer-
dotis”. Także inni komentatorzy podkreślają znaczenie ofiary,
którą ponieśli duchowni, por. Piotr Lombard, PL 191, 495:
„Doeg prodidit David; et sacerdotes occidit, non David. Sicut
aries immolatus fuit pro Isaac, non Isaac, ubi, id est in quo utro-
que facto effuso sanguine, resurrectio Christi et vita significata
est, id est significatum est quod Christus, et si secundum homi-
nem sanguinem funderet et pateretur, quod significat arietis
immolatio, et sacerdotum occisio”.
38 Sotheby’s 13.06.1983 nr 3 (ex-Bute Collection, ms. 151
(Q.26)) określony jako flamandzki (tu brak identyfikacji sceny
w inicjale ps. 51) oraz Christie 29-06.1994 nr 30. Karalog Chri-
stie prawidłowo lokalizuje rękopis w Brukseli, jednak błędnie
rozpoznaje ilustrację ps. 5 1 jako męczeństwo Tomasza Becketa
(męczennik odziany jest w dominikański habit).
41
lowi, to jest szatanowi. Przybył Dawid — czyli Chry-
stus — w dom Achimeleka, to jest do Kościoła. W
ten sposób sprawy przyszłe zostały objaśnione spra-
wami przeszłości”30. Nie inaczej sens psalmu odczy-
tuje Honoriusz Augustodunensis, dostrzegając w
nim opis końca czasów, „kiedy to przyjdzie Anty-
chryst na świat i wezwie śmierć, żeby ukarała Achi-
meleka, to znaczy zacznie zabijać w Kościele
wszystkich sprawiedliwych”31. W pojęciu Honoriu-
sza „intencją psalmu jest uczynić nas obrońcami
przed prześladowaniem Antychrysta, samo prześla-
dowanie przepowiadając i potępiając je, i pokazując
wiarę i roztropność sprawiedliwych”32.
Skoro walka z potęgą szatana jest istotą alego-
rycznego przesłania psalmu 51, to scena Dawida z
diabłem stanowi konsekwentną ilustrację owych
egzegetycznych eksplikacji. Zapewne pochodną
tego przedstawienia jest rzadkie wyobrażenie, w
którym Dawid, prefiguracja Mesjasza, ustępuje miej-
sca Chrystusowi, podmiotowi zawartych w psalmach
proroctw. W Paryżu scena Chrystusa z szatanem
jest już obecna w 1. połowie XIII stulecia, m.in. w
komentarzu Piotra Lombarda do psalmów (BnF lat.
423, fol. 93). Na Północy występuje ona w dwóch
znanych mi rękopisach, obu z 2. połowy wieku: fla-
mandzkim BL Yates Thompson 43 (fol. 53v0)33 oraz
WAG 42 (fol. 62) wykonanym w diecezji Tournai34.
30 PL 19-1, 496: „Hic aperitur habitus de hoc quod factum
est: Cum venisset Doeg Idumaeus, id est Antichristus; et nuntias-
set Sauli, id est diabolo. Venit David, id est Christus, in domum
Abimelech id est ad Ecclesiam: et utitut praeterito pro futuro”.
31 PL 172, 290: „Iste intellectus est David prophetae exten-
dentis se in finem mundi denotans ea in hoc psalmo, quae fient
in ultimis temporibus; quando veniet Antichristus in mundum,
et invocabit mortem ad puniendum Abimelech, id est incipiet
interficere in Ecclesia omnes justos”.
32 Tamże, 291: „Intentio est [hujus psalmi], nos cautos face-
re de persecutione Antichristi ipsam persecutionem praedicendo
et damnationem ejus, et ostendendo fidem et constantiam justo-
rum”.
33 Psałterz-godzinki BL Yates Thomson 43, datowany we-
dług kolofonu na r. 1276, wyposażony był pierwotnie w serię
miniatur całostronicowych przed 10 psalmami podziału, jednak
wszystkie zostały wycięte.
34 Na temat WAG 42, psałterzu 9-dzielnym z 3. ćw. XIII
stulecia: L. M. C. Ran dali et alii, Medieval and Renaissance
Manuscripts in the Walters Art Gallery, 1: France, 875-1420,
Baltimore 1989 [dalej: Ran dali, Manuscripts WAG-France...],
s. 77-79.
35 Podobna scena może także występować w nieznanym mi
z autopsji Psałterzu z Tournai z r. 1277 (Tournai BV ms. 31 bis,
fol. 71); autorzy poświęconej mu noty katalogowej — niestety
dosyć pobieżnej — widzą w niej szatana odpędzanego przez męż-
W tym drugim Chrystus czyni nawet gest przepę-
dzania, w jeszcze bardziej dosłowny sposób obrazu-
jący Jego walkę z diabelską mocą35.
Pokrewne przedstawienie figuruje także w psał-
terzu leodyjskim BL Morgan 183 z lat osiemdziesią-
tych wieku XIII: tu Chrystus przygląda się dwóm
walczącym, z których jeden zadaje przeciwnikowi
cios sztyletem, podczas gdy stojący obok szatan gra
na piszczałce i bębenku36. Owa scena śmiertelnego
starcia mężczyzn łączy nowojorski kodeks z nie-
małą grupą rękopisów, w których psalm 51 ilustro-
wany jest rozmaitymi wyobrażeniami związanymi
ze śmiercią i zabijaniem. Sceny owe nawiązują do
implikowanego w tytule pieśni mordu, którego na
rozkaz Saula dopuścił się Doeg na Achimeleku i ka-
płanach. O wydarzeniu tym pisze św. Augustyn, że
tak jak Dawid został zdradzony, „tak Pan nasz Jezus
Chrystus został wydany na śmierć [...] Nie został jed-
nak zabity, jak Izaak, choć i tamten wyobrażał mękę
Pańską. Zapowiedź ta nie obeszła się jednak bez
krwi; tam baranka, tu kapłana Achimeleka”37.
Idea ofiary, którą ponieśli kapłani za Dawida,
znalazła swój wyraz w przedstawieniach męczeństw
świętych, zdobiących niekiedy psalm 5 1 naszych
modlitewników. W brabanckim psałterzu z lat sie-
demdziesiątych XIII stulecia wyobrażono męczeń-
stwo Piotra dominikanina z Werony (fol. 58; ił.
5)38, który miał zginąć broniąc Kościół przed wpły-
czyznę (P. Faider, P.van Sint Jan, Catalogue des manuscrits
conserues d Tournai, Gembloux 1950, s. 64—66).
36 M. R. James, Catalogue of Manuscripts and Early Printed
Books from the Libraries of William Morris, Richard Bennett, Ber-
tram Fourth Earl of Ashburnham and Other Sources Now Forming
Portion ofthe Library ofj. Pierpont Morgan, London 1906—1907,
nr 27, s. 54—57; OHver, o. c., s. 68.
37 PL 36, 603: „quando venit David ad patris sui regnum,
tunc est proditus; hoc est quando venit Dominus noster Jesus
Christus ad regnum Judaeorum [...] tunc est proditus morti,
quam signiflcat Saiil. Non est autem occisus, sicut nec Isaac, cum
et ipse passionem Domini figuraret; nec tamen sine sanguine fi-
gura transacta est, vel ibi illius arietis, vel hic Achimelech sacer-
dotis”. Także inni komentatorzy podkreślają znaczenie ofiary,
którą ponieśli duchowni, por. Piotr Lombard, PL 191, 495:
„Doeg prodidit David; et sacerdotes occidit, non David. Sicut
aries immolatus fuit pro Isaac, non Isaac, ubi, id est in quo utro-
que facto effuso sanguine, resurrectio Christi et vita significata
est, id est significatum est quod Christus, et si secundum homi-
nem sanguinem funderet et pateretur, quod significat arietis
immolatio, et sacerdotum occisio”.
38 Sotheby’s 13.06.1983 nr 3 (ex-Bute Collection, ms. 151
(Q.26)) określony jako flamandzki (tu brak identyfikacji sceny
w inicjale ps. 51) oraz Christie 29-06.1994 nr 30. Karalog Chri-
stie prawidłowo lokalizuje rękopis w Brukseli, jednak błędnie
rozpoznaje ilustrację ps. 5 1 jako męczeństwo Tomasza Becketa
(męczennik odziany jest w dominikański habit).
41