DOI article:
Ziętkiewicz-Kotz, Joanna: Cykl Dawida we wczesnogotyckich modlitewnikach franko-flamadzkich (1240 - 1320)
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0062
w konsekwencji do niespotykanej na innych obsza-
rach różnorodności produkcji artystycznej.
Podjęte przez Giinthera Haseloffa próby stwo-
rzenia klasyfikacji topograficznej psałterzy z cyklem
Dawida zawierają wiele nieścisłości i nie można ich
uznać za satysfakcjonujące. Badacz zbyt wielkie
znaczenie nadał kwestii podziału psałterza, który
stał się dla niego podstawowym kryterium systema-
tyzacji. Jednym z jego błędów było uznanie podzia-
łu 9-dzielnego za odrębny typ stworzony około po-
łowy XIII stulecia w Paryżu, podczas gdy w istocie
stanowił on etap przejściowy do psałterza 8-dziel-
nego i występował zarówno w Paryżu (już od 2.
ćwierci stulecia), jak i na Północy. Zbyt małą wagę
przywiązywał Haseloff do ikonografii: wyodrębnio-
ne przez niego grupy rękopisów zawierają często
kodeksy diametralnie różne, nawiązujące do odręb-
nych wzorców obrazowych.
Trzeba jednak przyznać, że badania nad topogra-
ficzną dystrybucją omawianych psałterzy natrafiają
do dziś na niemałe trudności, których rozstrzygnię-
cia nie ułatwia nawet świadomość popełnionych
przez Haseloffa błędów. Problem tkwi we wspo-
mnianej heterogeniczności rękopiśmiennej produk-
cji. Warsztaty północne, ze względów praktycz-
nych stosujące jednolite schematy kodykołogiczne,
w dosyć swobodny sposób traktowały kwestię ilu-
stracji, nierzadko wytwarzając książki całkowicie
odrębne pod względem ikonografii. Jednym z wie-
lu przykładów tej dowolności jest twórczość ilumi-
natora aktywnego w brugijskiej grupie tzw. Eerste,
który, prócz psałterza Edynburg UL 62, gdzie znaj-
dujemy cykl apostolski, ozdobił także psałterz Oks-
ford Liturg. 396, zawierający program chrystolo-
giczny108. Wydaje się, że stworzenie przejrzystej
klasyfikacji topograficznej badanych przez nas psał-
terzy nie jest możliwe, a próby ich systematyzacji
trzeba ograniczyć do nakreślenia ogólnie panują-
cych tendencji ilustracyjnych.
Wspomniana swoboda ikonograficzna i brak
konsekwencji w podejściu do programów ideowych
— tak znamiennej dla iluminatorów paryskich — sta-
nowiły bodaj najbardziej typowy rys miniatorstwa
franko-flamandzkiego. Paryski cykl Dawida przeję-
ty przez miniatorstwo północne stanowił dla arty-
stów franko-flamandzkich wzór, który nie był sto-
sowany rygorystycznie. W Paryżu ów system ilu-
I0K Por. C ar i v ant, Trendsin Bruges lllumination..., s. 342—
350.
109 Haseloff, o.c., s. 51.
stracyjny wyrósł na silnym gruncie naukowym i był
poparty teologiczną wiedzą. Zanim uległ skostnie-
niu, pozostawał długo przedmiotem ikonograficz-
nych poszukiwań, a jego nowe formy, wypracowy-
wane w ilustracjach biblii i głosowanych komenta-
rzy do psalmów, z rzadka jedynie przenikały do
psałterzy produkowanych na świecki użytek. Ina-
czej rzecz się miała na Północy, gdzie nie istniała
potrzeba kopiowania literatury egzegetycznej -
tam nowe schematy i formuły ikonograficzne znaj-
dowały zastosowanie w książkach prywatnej dewo-
cji. Fakt ten jest jedną z przyczyn, dla których iko-
nografia modlitewników franko-flamandzkich wy-
daje się znacznie bardziej oryginalna od ich pary-
skich odpowiedników.
Jeśli chodzi o podział omawianych psałterzy pół-
nocnych, to mimo panującej w tej kwestii sporej
dowolności, zauważyć można pewne prawidłowości.
Schemat 10-dzielny, typowy dla Anglii i Niemiec,
wyraźnie dominował na terenach Flandrii utrzymu-
jącej tradycyjne kontakty z Wyspami, jak również
w księstwie Brabancji i hrabstwie Hainaut pozosta-
jących z Cesarstwem Niemieckim w zależności len-
nej. W północno-wschodniej Francji silniejsza była
skłonność do stosowania właściwego Paryżowi 8-
dzielnego podziału liturgicznego. Trzeba jednak
podkreślić, że zanim w drugiej tercji stulecia minia-
torstwo paryskie przyjęło podział liturgiczny za nor-
mę, system 10-dzielny także i tam cieszył się sporą
popularnością, a jego obecność w tamtejszych ko-
deksach odnotowujemy jeszcze po połowie wieku
XIII. Tym samym nie jest prawdą, iżby, jak suge-
rował Haseloff, Paryż nie wypracował schematu
ikonograficznego dla psalmu 51109. Większość for-
muł ilustracyjnych, pojawiających się w tym miej-
scu w psałterzach franko-flamandzkich, ma swoje
paryskie poprzedniczki.
W wielu przypadkach źródłem dla przedstawień
w opisywanych psałterzach — także dla tych, które
nie weszły do paryskiego „kanonu” — była schola-
styczna egzegeza psalmów. Glossa ordinaria z jej
szerokimi odwołaniami do tekstów patrystycznych
(zwłaszcza do objaśnień św. Augustyna), komenta-
rze Gilberta Porrety110, a przede wszystkim Magna
glossatura Piotra Lombarda licznie kopiowana we
Francji, Anglii i na ziemiach niemieckich, zawierają
eksplikacje, które, przełożone na język obrazu, znaj-
110 Choć wiele średniowiecznych egzemplarzy popularnej glo-
sy Gilberta przetrwało do naszych czasów, tekst ten do dziś nie
został wydany. Jego edycję krytyczną przygotowuje wydawnictwo
Brepols w serii Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis.
55
rach różnorodności produkcji artystycznej.
Podjęte przez Giinthera Haseloffa próby stwo-
rzenia klasyfikacji topograficznej psałterzy z cyklem
Dawida zawierają wiele nieścisłości i nie można ich
uznać za satysfakcjonujące. Badacz zbyt wielkie
znaczenie nadał kwestii podziału psałterza, który
stał się dla niego podstawowym kryterium systema-
tyzacji. Jednym z jego błędów było uznanie podzia-
łu 9-dzielnego za odrębny typ stworzony około po-
łowy XIII stulecia w Paryżu, podczas gdy w istocie
stanowił on etap przejściowy do psałterza 8-dziel-
nego i występował zarówno w Paryżu (już od 2.
ćwierci stulecia), jak i na Północy. Zbyt małą wagę
przywiązywał Haseloff do ikonografii: wyodrębnio-
ne przez niego grupy rękopisów zawierają często
kodeksy diametralnie różne, nawiązujące do odręb-
nych wzorców obrazowych.
Trzeba jednak przyznać, że badania nad topogra-
ficzną dystrybucją omawianych psałterzy natrafiają
do dziś na niemałe trudności, których rozstrzygnię-
cia nie ułatwia nawet świadomość popełnionych
przez Haseloffa błędów. Problem tkwi we wspo-
mnianej heterogeniczności rękopiśmiennej produk-
cji. Warsztaty północne, ze względów praktycz-
nych stosujące jednolite schematy kodykołogiczne,
w dosyć swobodny sposób traktowały kwestię ilu-
stracji, nierzadko wytwarzając książki całkowicie
odrębne pod względem ikonografii. Jednym z wie-
lu przykładów tej dowolności jest twórczość ilumi-
natora aktywnego w brugijskiej grupie tzw. Eerste,
który, prócz psałterza Edynburg UL 62, gdzie znaj-
dujemy cykl apostolski, ozdobił także psałterz Oks-
ford Liturg. 396, zawierający program chrystolo-
giczny108. Wydaje się, że stworzenie przejrzystej
klasyfikacji topograficznej badanych przez nas psał-
terzy nie jest możliwe, a próby ich systematyzacji
trzeba ograniczyć do nakreślenia ogólnie panują-
cych tendencji ilustracyjnych.
Wspomniana swoboda ikonograficzna i brak
konsekwencji w podejściu do programów ideowych
— tak znamiennej dla iluminatorów paryskich — sta-
nowiły bodaj najbardziej typowy rys miniatorstwa
franko-flamandzkiego. Paryski cykl Dawida przeję-
ty przez miniatorstwo północne stanowił dla arty-
stów franko-flamandzkich wzór, który nie był sto-
sowany rygorystycznie. W Paryżu ów system ilu-
I0K Por. C ar i v ant, Trendsin Bruges lllumination..., s. 342—
350.
109 Haseloff, o.c., s. 51.
stracyjny wyrósł na silnym gruncie naukowym i był
poparty teologiczną wiedzą. Zanim uległ skostnie-
niu, pozostawał długo przedmiotem ikonograficz-
nych poszukiwań, a jego nowe formy, wypracowy-
wane w ilustracjach biblii i głosowanych komenta-
rzy do psalmów, z rzadka jedynie przenikały do
psałterzy produkowanych na świecki użytek. Ina-
czej rzecz się miała na Północy, gdzie nie istniała
potrzeba kopiowania literatury egzegetycznej -
tam nowe schematy i formuły ikonograficzne znaj-
dowały zastosowanie w książkach prywatnej dewo-
cji. Fakt ten jest jedną z przyczyn, dla których iko-
nografia modlitewników franko-flamandzkich wy-
daje się znacznie bardziej oryginalna od ich pary-
skich odpowiedników.
Jeśli chodzi o podział omawianych psałterzy pół-
nocnych, to mimo panującej w tej kwestii sporej
dowolności, zauważyć można pewne prawidłowości.
Schemat 10-dzielny, typowy dla Anglii i Niemiec,
wyraźnie dominował na terenach Flandrii utrzymu-
jącej tradycyjne kontakty z Wyspami, jak również
w księstwie Brabancji i hrabstwie Hainaut pozosta-
jących z Cesarstwem Niemieckim w zależności len-
nej. W północno-wschodniej Francji silniejsza była
skłonność do stosowania właściwego Paryżowi 8-
dzielnego podziału liturgicznego. Trzeba jednak
podkreślić, że zanim w drugiej tercji stulecia minia-
torstwo paryskie przyjęło podział liturgiczny za nor-
mę, system 10-dzielny także i tam cieszył się sporą
popularnością, a jego obecność w tamtejszych ko-
deksach odnotowujemy jeszcze po połowie wieku
XIII. Tym samym nie jest prawdą, iżby, jak suge-
rował Haseloff, Paryż nie wypracował schematu
ikonograficznego dla psalmu 51109. Większość for-
muł ilustracyjnych, pojawiających się w tym miej-
scu w psałterzach franko-flamandzkich, ma swoje
paryskie poprzedniczki.
W wielu przypadkach źródłem dla przedstawień
w opisywanych psałterzach — także dla tych, które
nie weszły do paryskiego „kanonu” — była schola-
styczna egzegeza psalmów. Glossa ordinaria z jej
szerokimi odwołaniami do tekstów patrystycznych
(zwłaszcza do objaśnień św. Augustyna), komenta-
rze Gilberta Porrety110, a przede wszystkim Magna
glossatura Piotra Lombarda licznie kopiowana we
Francji, Anglii i na ziemiach niemieckich, zawierają
eksplikacje, które, przełożone na język obrazu, znaj-
110 Choć wiele średniowiecznych egzemplarzy popularnej glo-
sy Gilberta przetrwało do naszych czasów, tekst ten do dziś nie
został wydany. Jego edycję krytyczną przygotowuje wydawnictwo
Brepols w serii Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis.
55