DOI Artikel:
Walczak, Marek: Dekoracja heraldyczna pałacu przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0066
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 10: 2005
PL ISSN 0071-6723
Marek Walczak
Dekoracja heraldyczna pałacu przy Rynku Głównym
nr 17 w Krakowie*
W południowo-wschodniej części krakowskiego
Rynku Głównego, u nasady charakterystycznego
„łeja” łączącego lokacyjny układ placu z wylotem
ulicy Grodzkiej, wznosi się budowla zwana od po-
czątku w. XVI Starą Mennicą, a od w. XVIII ka-
mienicą Hetmańską (od jednego z ówczesnych
właścicieli — Jana Kazimierza Branickiego, sprawu-
jącego urząd hetmana wielkiego koronnego). Ze
względu na położenie, wielkie rozmiary, niezwykły
program architektoniczny, a wreszcie bogactwo
dekoracji rzeźbiarskiej trzeba ją uznać za reprezen-
tacyjny pałac miejski1.
* Ze względu na rozległość zagadnienia zająłem się kilkoma
wybranymi problemami: stylem i datowaniem, programem de-
koracji heraldycznej oraz funkcją budynku. Pozostałe kwestie
omówiłem w innych tekstach, do których odsyłam Czytelnika w
przypisach. Poważny mankament pracy stanowi brak odwołań
do dokumentacji konserwatorskich budynku, opisujących nie-
zwykle ważne odkrycia dokonane w latach osiemdziesiątych w.
XX. Pomimo usilnych starań nie udało mi się dotrzeć do żadnej
z nich, a stan archiwum Służby Ochrony Zabytków w Krako-
wie w chwili pisania tego tekstu nie rokuje w tym względzie żad-
nych nadziei. W tej sytuacji ogromną pomocą były dla mnie
konsultacje, których udzielił mi inż. arch. Andrzej Karbowski
uczestniczący przez wiele lat w pracach badawczych posesji przy
Rynku Głównym nr 17. Dziękuję mu najgoręcej za bezintere-
sowność, cierpliwość i otwartość.
1 Na temat roli i znaczenia pałacu zob. W. Komorowski,
Kamienica Hetmańska [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa—
Kraków 2000, s. 362, gdzie czytamy: „o unikalnej formie i nie-
ustalonej dotąd funkcji; ze względu na nietypowe, wielkie wy-
miary posesji i jej położenie (między siedzibą wójta a placem tar-
gowym), a także z powodu nietypowych rozwiązań architekto-
nicznych i wyjątkowej dekoracji można ją uznać za obiekt zwią-
zany z władzą królewską lub miejską”. Dziwi nieco fakt, że au-
tor podstawowych studiów na temat pałaców przyrynkowych w
Krakowie w okresie średniowiecza nie zaliczył do tej grupy bu-
Zainteresowania naukowców tak świetną bu-
dowlą mają bardzo wczesną metrykę2. Za sympto-
matyczne można uznać, że artykuł jej poświęcony
otwiera pierwszy tom Rocznika Krakowskiego.
Autor tego tekstu, Franciszek Piekosiński wysunął
tezę, że sale parteru były miejscem posiedzeń sądu
wyższego prawa niemieckiego, tytułowanego in arce
Cracoviensi, rozstrzygającego w sprawach mieszczan
krakowskich3. Po kilku latach uczony zmienił zda-
nie uznając, że budowla przeznaczona była dla Aka-
demii Krakowskiej4. Choć Piekosiński z własnej woli
odrzucił tezę o sądowym przeznaczeniu wnętrz, to
dowli pod nr 17, por. W. Komorowski, Kamienice i pałace
rynku krakowskiego w średniowieczu [w:] Wratislavia antiąua. Stu-
dia z dziejów Wrocławia, t. 2: Średniowieczny Śląsk i Czechy. Cen-
trum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa środkowa, red. J.
Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2000, s. 311—329; Tenże,
Kamienice i pałace rynku krakowskiego w średniowieczu, Rocznik
Krakowski, 68: 2002, s. 53—74. Uczynił tak A. Fischinger,
Początki nowożytnych pałaców miejskich w Krakowie [w:] Pałace
miejskie Krakowa. Materiały sesji naukowej odbytej 18 maja 2002
r., Kraków 2003, s. 24—25.
2 A. Essenwein, Die mittelalterlichen Kunstdenkmałe der
Stadt Krakau, Nurnberg 1866, s. 154; J. Wawel-Louis, Prze-
chadzka kronikarza po rynku krakowskim, Kraków 1890, s. 107.
Do ujęć o charakterze „starożytniczym” należy jeszcze: W.
Łuszczkiewicz, Rzeźba kamienna krakowska XIV wieku. Jej
cechy i artystyczne znaczenie, Kraków 1871, s. 11,23; badacz ten
wzmiankował interesujące nas rzeźby, jednak nie potrafił nic
powiedzieć na ich temat.
3 F. Piekosiński, Sala gotycka w kamienicy Hetmańskiej w
Krakowie, Rocznik Krakowski, 1: 1898, s. 6.
4 J. Szujski, F. Piekosiński, Stary Kraków. W dziewięć-
setną rocznicę jego narodowego charakteru, Kraków 1901, rycina
na planszy nieliczbowanej; F. Piekosiński, O sali gotyckiej w
kamienicy Hetmańskiej w Krakowie, Rocznik Krakowski, 9:
1907, s. 225—226; badacz ten uznał, że dobór herbów poświad-
59
Seria Nowa, t. 10: 2005
PL ISSN 0071-6723
Marek Walczak
Dekoracja heraldyczna pałacu przy Rynku Głównym
nr 17 w Krakowie*
W południowo-wschodniej części krakowskiego
Rynku Głównego, u nasady charakterystycznego
„łeja” łączącego lokacyjny układ placu z wylotem
ulicy Grodzkiej, wznosi się budowla zwana od po-
czątku w. XVI Starą Mennicą, a od w. XVIII ka-
mienicą Hetmańską (od jednego z ówczesnych
właścicieli — Jana Kazimierza Branickiego, sprawu-
jącego urząd hetmana wielkiego koronnego). Ze
względu na położenie, wielkie rozmiary, niezwykły
program architektoniczny, a wreszcie bogactwo
dekoracji rzeźbiarskiej trzeba ją uznać za reprezen-
tacyjny pałac miejski1.
* Ze względu na rozległość zagadnienia zająłem się kilkoma
wybranymi problemami: stylem i datowaniem, programem de-
koracji heraldycznej oraz funkcją budynku. Pozostałe kwestie
omówiłem w innych tekstach, do których odsyłam Czytelnika w
przypisach. Poważny mankament pracy stanowi brak odwołań
do dokumentacji konserwatorskich budynku, opisujących nie-
zwykle ważne odkrycia dokonane w latach osiemdziesiątych w.
XX. Pomimo usilnych starań nie udało mi się dotrzeć do żadnej
z nich, a stan archiwum Służby Ochrony Zabytków w Krako-
wie w chwili pisania tego tekstu nie rokuje w tym względzie żad-
nych nadziei. W tej sytuacji ogromną pomocą były dla mnie
konsultacje, których udzielił mi inż. arch. Andrzej Karbowski
uczestniczący przez wiele lat w pracach badawczych posesji przy
Rynku Głównym nr 17. Dziękuję mu najgoręcej za bezintere-
sowność, cierpliwość i otwartość.
1 Na temat roli i znaczenia pałacu zob. W. Komorowski,
Kamienica Hetmańska [w:] Encyklopedia Krakowa, Warszawa—
Kraków 2000, s. 362, gdzie czytamy: „o unikalnej formie i nie-
ustalonej dotąd funkcji; ze względu na nietypowe, wielkie wy-
miary posesji i jej położenie (między siedzibą wójta a placem tar-
gowym), a także z powodu nietypowych rozwiązań architekto-
nicznych i wyjątkowej dekoracji można ją uznać za obiekt zwią-
zany z władzą królewską lub miejską”. Dziwi nieco fakt, że au-
tor podstawowych studiów na temat pałaców przyrynkowych w
Krakowie w okresie średniowiecza nie zaliczył do tej grupy bu-
Zainteresowania naukowców tak świetną bu-
dowlą mają bardzo wczesną metrykę2. Za sympto-
matyczne można uznać, że artykuł jej poświęcony
otwiera pierwszy tom Rocznika Krakowskiego.
Autor tego tekstu, Franciszek Piekosiński wysunął
tezę, że sale parteru były miejscem posiedzeń sądu
wyższego prawa niemieckiego, tytułowanego in arce
Cracoviensi, rozstrzygającego w sprawach mieszczan
krakowskich3. Po kilku latach uczony zmienił zda-
nie uznając, że budowla przeznaczona była dla Aka-
demii Krakowskiej4. Choć Piekosiński z własnej woli
odrzucił tezę o sądowym przeznaczeniu wnętrz, to
dowli pod nr 17, por. W. Komorowski, Kamienice i pałace
rynku krakowskiego w średniowieczu [w:] Wratislavia antiąua. Stu-
dia z dziejów Wrocławia, t. 2: Średniowieczny Śląsk i Czechy. Cen-
trum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa środkowa, red. J.
Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2000, s. 311—329; Tenże,
Kamienice i pałace rynku krakowskiego w średniowieczu, Rocznik
Krakowski, 68: 2002, s. 53—74. Uczynił tak A. Fischinger,
Początki nowożytnych pałaców miejskich w Krakowie [w:] Pałace
miejskie Krakowa. Materiały sesji naukowej odbytej 18 maja 2002
r., Kraków 2003, s. 24—25.
2 A. Essenwein, Die mittelalterlichen Kunstdenkmałe der
Stadt Krakau, Nurnberg 1866, s. 154; J. Wawel-Louis, Prze-
chadzka kronikarza po rynku krakowskim, Kraków 1890, s. 107.
Do ujęć o charakterze „starożytniczym” należy jeszcze: W.
Łuszczkiewicz, Rzeźba kamienna krakowska XIV wieku. Jej
cechy i artystyczne znaczenie, Kraków 1871, s. 11,23; badacz ten
wzmiankował interesujące nas rzeźby, jednak nie potrafił nic
powiedzieć na ich temat.
3 F. Piekosiński, Sala gotycka w kamienicy Hetmańskiej w
Krakowie, Rocznik Krakowski, 1: 1898, s. 6.
4 J. Szujski, F. Piekosiński, Stary Kraków. W dziewięć-
setną rocznicę jego narodowego charakteru, Kraków 1901, rycina
na planszy nieliczbowanej; F. Piekosiński, O sali gotyckiej w
kamienicy Hetmańskiej w Krakowie, Rocznik Krakowski, 9:
1907, s. 225—226; badacz ten uznał, że dobór herbów poświad-
59