DOI Artikel:
Walczak, Marek: Dekoracja heraldyczna pałacu przy Rynku Głównym nr 17 w Krakowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0087
nych profilach zworników, pomiędzy żebrami
umieszczono głowy mężczyzny i kobiety w koro-
nie, interpretowane najczęściej jako imagines memo-
riae cesarzowej Kunegundy, która była patronką
starego, romańskiego kościoła, stojącego niegdyś na
tym miejscu, i jej męża cesarza Henryka II133. Do
najsławniejszych należy głowa o roześmianej twa-
rzy na zworniku pochodzącym z kaplicy szpitalnej
(.Firmanei-Kapelle) przy kościele Św. Elżbiety w Mar-
burgu, uznawana za wizerunek landgrafa Turyngii
Ludwika IV, małżonka św. Elżbiety, zmarłego w
czasie wyprawy krzyżowej w r. 1227134. Popiersia
Ludwiga Wielkiego i jego żony znalazły się w kapli-
cy cudownego wizerunku w Mariazell; ich identy-
fikacja, a zwłaszcza pierwotne usytuowanie są
przedmiotem dyskusji135. Na zwornikach sieni ratu-
sza w Bratysławie zachowały się głowy mężczyzny
i kobiety, które zostały zinterpretowane przez Śnie-
ży ńską-Stolotową jako wizerunki Ludwika Wielkie-
go i jego żony — Małgorzaty, córki Karola IV zmar-
łej w r. 1349136.
Badacze słowaccy w większości odrzucają tę teo-
rię, widząc w wizerunkach portrety córki Zygmunta
Luksemburskiego, królowej Elżbiety i jej syna Wła-
dysława Pogrobowca137. Warto przypomnieć słabe
artystycznie popiersie kobiety w kruselerze w skrzy-
dle zachodnim zamku Diósgyór (Miszkolc) na Wę-
133 H. Sch weigert, Zur friihgotischen Plastik in der Steier-
mark [w:] Gotika v Sloveniji. Nastajanje kulturnegoprostora medAl-
pami, Panonijo in Jadranom. Akti mednarodnega simpozija Ljubl-
jana, Narodna galerija, 20.-22. 10. 1994, Lubiana 1995, s. 74,
ił. 9, 10; Tenże, Gotische Plastik unter den fruhen Habsburgern
von ca. 1280 bis 1358 [w:] Geschichte der Bildenden Kunst in
Osterreich..., s. 324.
134 C. G r a e p 1 e r, Die Gewólbeschlufisteine der ehemaligen Fir-
manei-Kapelle in Marburg, Aus Hessischen Museen, I, 1975, s. 95,
96; Tenże, Gewolbeschlufistein aus der Firmanei-Kapelle in Mar-
burg [w:] Sankt Elisabeth: Fiirstin — Dienerin — Heilige. Aufsdtze,
Dokumentation, Katalog, Sigmaringen 1981, kat. 34, s. 365—
366; U. Laubert-Konietzny, Studien zur mittelalterlichen
Plastik im Bereich der Siidostalpen, Miinchen 1978, s. 61, 64, il.
16, 17 (Phil. Diss.); Schweigert, Zur friihgotischen Plastik..., s.
74-75.
135 Horst Schweigert uważa, że popiersia znajdowały się nie-
gdyś na cyborium ołtarza, a obecną formę bogato dekorowanej
„konsoli" zyskały dopiero w czasach baroku: H. Schweigert,
Zur Rezeption des Parlerstils in der steirischen Bauplastik der
Spdtgotik [w:] Internationale Gotik in Mitteleuropa, red. G. Po-
chat, B. Wagner, Kunsthistorisches Jahrbuch Graz, 24: 1990,
s. 306—307; por. też: Schultes, Die Plastik..., s. 358—359, kat.
104.
136 E. Snieżyńska-Stolotowa, Sala ze zwornikami w ra-
tuszu w Bratysławie. Styl i treści ideowe, Biuletyn Historii Sztuki,
43: 1981, 1, s. 9.
grzech, łączone niekiedy z Elżbietą Łokietkówną138.
Głowa kobiety w kruselerze, obok innej z rozpusz-
czonymi włosami i dwóch męskich głów z modnie
przyciętym zarostem, znajduje się też w kolegiacie
Św. Krzyża we Wrocławiu. R. Kaczmarek identy-
fikuje je ostrożnie jako portrety cesarskiej rodziny139.
W końcu XIV stulecia powstały popiersia na
wspornikach kaplicy Oppersdorfów przy kolegiacie
w Głogówku, uważane za portrety Wacława IV
i jego żony Zofii (towarzyszący im biust niewiasty
w kruselerze nie został zidentyfikowany)140. Na
emporze kościoła Św. Marcina w Jaworze widnieje
kolejne popiersie kobiety w kruselerze, identyfiko-
wane ostatnio z Agnieszką, ostatnią z Piastów
świdnicko-jaworskich, zmarłą w r. 1392141.
Jeżeli przyjąć interpretację orlego skrzydła jako
klejnotu ojczystego Kazimierza Wielkiego, można
by zaryzykować twierdzenie, że umieszczona sy-
metrycznie wobec niego głowa przedstawia kró-
lewską małżonkę. Może to być tylko ostatnia żona
Kazimierza Wielkiego Jadwiga, córka księcia żagań-
skiego Henryka V. Król rozpoczął starania o unie-
ważnienie swego związku z Adelajdą Heską w r.
1362, jednak nie czekał na ich wynik. Na podstawie
dyspensy, którą poplecznicy Adelajdy uważali za
sfałszowaną, doprowadzono do ślubu, który rzeko-
mo odbył się 22 lutego 1363 we Wschowie,
137 Por. m. in. S. P. Holćik, Pokus o novu interpretdciupla-
stickej yyzdoby svornikov vprejazde Starej rudnice, Rocenka MMB,
1976; Magyarorszagi muveszet 1300—1470 koriil, vols. 1—2, ed.
E. Marosi, Budapest 1987, s. 575, il. 1151—1154; A. Fiala,
Stara Rudnica v Bratislave, Bratisłava 1987, s. 30, il. 7, 9—12;
T e n ż e, A Pozsonyi (Bratislava) regi vdroshdza [w:] Miiveszet Zsig-
mondkirdly koraban 1387—1437,1.1, red. L. Beke, E. Marosi, T.
Wehli, Budapest 1987, s. 266; P. Holćlk, Bratislavskd rudni-
ca, Bratislava 1990, s. 27—29; M. Schmidt, Reverentia undMa-
gnificentia. Historizitdt in der Architektur Siiddeutschlands, Oster-
reichs und Bohmens vom 14■ bis 17. Jahrhundert, Regensburg 1999,
s. 111—112; P. Fidler, Das Prefiburger Rathaus im Mittelalter
im Zeitalter der Luxemburger, Acta Universitatis Palackinae Olo-
mucensis, Facultas Philosophica, Philosophica-Aesthetica 23, Hi-
storia Artium, 4: 2001, s. 222; Bratislava, Stara radnica [w:] Go-
tika. Dejiny slovenskeho vytvarneho umenia, red. D. Buran, Brati-
slava 2003, kat. 1.2.1, s. 605—606.
138 Magyarorszagi miiveszet..., s. 143, il. 391; I. Czegledy,
Zamek w Diósgyór, Budapeszt 1971, s. 11, il. 19.
139 K a c z m a r e k, o.c., s. 3 8; T e n ż e, Znaki czeskiego panowa-
nia w średniowiecznym Wrocławiu [w:] Wrocław w Czechach, Cze-
si we Wrocławiu. Literatura — język — kultura, red. Z. Tarajło-Li-
powska, J. Malicki, Wrocław 2003, s. 213, il. 11.
140 J. Kęblowski, Z problematyki rzeźby parlerowskiej: motyw
antyczny [w:] Sztuka i ideologia XIVwieku..., s. 117—133, il. 6, 7, 8.
141 T. Jurkowlaniec, Wystrój rzeźbiarski prezbiterium ko-
ścioła Sw. Marcina w Jaworze i dzieła pokrewne na Śląsku, Ikono-
theka, 6: 1993, s. 141, il. 15.
80
umieszczono głowy mężczyzny i kobiety w koro-
nie, interpretowane najczęściej jako imagines memo-
riae cesarzowej Kunegundy, która była patronką
starego, romańskiego kościoła, stojącego niegdyś na
tym miejscu, i jej męża cesarza Henryka II133. Do
najsławniejszych należy głowa o roześmianej twa-
rzy na zworniku pochodzącym z kaplicy szpitalnej
(.Firmanei-Kapelle) przy kościele Św. Elżbiety w Mar-
burgu, uznawana za wizerunek landgrafa Turyngii
Ludwika IV, małżonka św. Elżbiety, zmarłego w
czasie wyprawy krzyżowej w r. 1227134. Popiersia
Ludwiga Wielkiego i jego żony znalazły się w kapli-
cy cudownego wizerunku w Mariazell; ich identy-
fikacja, a zwłaszcza pierwotne usytuowanie są
przedmiotem dyskusji135. Na zwornikach sieni ratu-
sza w Bratysławie zachowały się głowy mężczyzny
i kobiety, które zostały zinterpretowane przez Śnie-
ży ńską-Stolotową jako wizerunki Ludwika Wielkie-
go i jego żony — Małgorzaty, córki Karola IV zmar-
łej w r. 1349136.
Badacze słowaccy w większości odrzucają tę teo-
rię, widząc w wizerunkach portrety córki Zygmunta
Luksemburskiego, królowej Elżbiety i jej syna Wła-
dysława Pogrobowca137. Warto przypomnieć słabe
artystycznie popiersie kobiety w kruselerze w skrzy-
dle zachodnim zamku Diósgyór (Miszkolc) na Wę-
133 H. Sch weigert, Zur friihgotischen Plastik in der Steier-
mark [w:] Gotika v Sloveniji. Nastajanje kulturnegoprostora medAl-
pami, Panonijo in Jadranom. Akti mednarodnega simpozija Ljubl-
jana, Narodna galerija, 20.-22. 10. 1994, Lubiana 1995, s. 74,
ił. 9, 10; Tenże, Gotische Plastik unter den fruhen Habsburgern
von ca. 1280 bis 1358 [w:] Geschichte der Bildenden Kunst in
Osterreich..., s. 324.
134 C. G r a e p 1 e r, Die Gewólbeschlufisteine der ehemaligen Fir-
manei-Kapelle in Marburg, Aus Hessischen Museen, I, 1975, s. 95,
96; Tenże, Gewolbeschlufistein aus der Firmanei-Kapelle in Mar-
burg [w:] Sankt Elisabeth: Fiirstin — Dienerin — Heilige. Aufsdtze,
Dokumentation, Katalog, Sigmaringen 1981, kat. 34, s. 365—
366; U. Laubert-Konietzny, Studien zur mittelalterlichen
Plastik im Bereich der Siidostalpen, Miinchen 1978, s. 61, 64, il.
16, 17 (Phil. Diss.); Schweigert, Zur friihgotischen Plastik..., s.
74-75.
135 Horst Schweigert uważa, że popiersia znajdowały się nie-
gdyś na cyborium ołtarza, a obecną formę bogato dekorowanej
„konsoli" zyskały dopiero w czasach baroku: H. Schweigert,
Zur Rezeption des Parlerstils in der steirischen Bauplastik der
Spdtgotik [w:] Internationale Gotik in Mitteleuropa, red. G. Po-
chat, B. Wagner, Kunsthistorisches Jahrbuch Graz, 24: 1990,
s. 306—307; por. też: Schultes, Die Plastik..., s. 358—359, kat.
104.
136 E. Snieżyńska-Stolotowa, Sala ze zwornikami w ra-
tuszu w Bratysławie. Styl i treści ideowe, Biuletyn Historii Sztuki,
43: 1981, 1, s. 9.
grzech, łączone niekiedy z Elżbietą Łokietkówną138.
Głowa kobiety w kruselerze, obok innej z rozpusz-
czonymi włosami i dwóch męskich głów z modnie
przyciętym zarostem, znajduje się też w kolegiacie
Św. Krzyża we Wrocławiu. R. Kaczmarek identy-
fikuje je ostrożnie jako portrety cesarskiej rodziny139.
W końcu XIV stulecia powstały popiersia na
wspornikach kaplicy Oppersdorfów przy kolegiacie
w Głogówku, uważane za portrety Wacława IV
i jego żony Zofii (towarzyszący im biust niewiasty
w kruselerze nie został zidentyfikowany)140. Na
emporze kościoła Św. Marcina w Jaworze widnieje
kolejne popiersie kobiety w kruselerze, identyfiko-
wane ostatnio z Agnieszką, ostatnią z Piastów
świdnicko-jaworskich, zmarłą w r. 1392141.
Jeżeli przyjąć interpretację orlego skrzydła jako
klejnotu ojczystego Kazimierza Wielkiego, można
by zaryzykować twierdzenie, że umieszczona sy-
metrycznie wobec niego głowa przedstawia kró-
lewską małżonkę. Może to być tylko ostatnia żona
Kazimierza Wielkiego Jadwiga, córka księcia żagań-
skiego Henryka V. Król rozpoczął starania o unie-
ważnienie swego związku z Adelajdą Heską w r.
1362, jednak nie czekał na ich wynik. Na podstawie
dyspensy, którą poplecznicy Adelajdy uważali za
sfałszowaną, doprowadzono do ślubu, który rzeko-
mo odbył się 22 lutego 1363 we Wschowie,
137 Por. m. in. S. P. Holćik, Pokus o novu interpretdciupla-
stickej yyzdoby svornikov vprejazde Starej rudnice, Rocenka MMB,
1976; Magyarorszagi muveszet 1300—1470 koriil, vols. 1—2, ed.
E. Marosi, Budapest 1987, s. 575, il. 1151—1154; A. Fiala,
Stara Rudnica v Bratislave, Bratisłava 1987, s. 30, il. 7, 9—12;
T e n ż e, A Pozsonyi (Bratislava) regi vdroshdza [w:] Miiveszet Zsig-
mondkirdly koraban 1387—1437,1.1, red. L. Beke, E. Marosi, T.
Wehli, Budapest 1987, s. 266; P. Holćlk, Bratislavskd rudni-
ca, Bratislava 1990, s. 27—29; M. Schmidt, Reverentia undMa-
gnificentia. Historizitdt in der Architektur Siiddeutschlands, Oster-
reichs und Bohmens vom 14■ bis 17. Jahrhundert, Regensburg 1999,
s. 111—112; P. Fidler, Das Prefiburger Rathaus im Mittelalter
im Zeitalter der Luxemburger, Acta Universitatis Palackinae Olo-
mucensis, Facultas Philosophica, Philosophica-Aesthetica 23, Hi-
storia Artium, 4: 2001, s. 222; Bratislava, Stara radnica [w:] Go-
tika. Dejiny slovenskeho vytvarneho umenia, red. D. Buran, Brati-
slava 2003, kat. 1.2.1, s. 605—606.
138 Magyarorszagi miiveszet..., s. 143, il. 391; I. Czegledy,
Zamek w Diósgyór, Budapeszt 1971, s. 11, il. 19.
139 K a c z m a r e k, o.c., s. 3 8; T e n ż e, Znaki czeskiego panowa-
nia w średniowiecznym Wrocławiu [w:] Wrocław w Czechach, Cze-
si we Wrocławiu. Literatura — język — kultura, red. Z. Tarajło-Li-
powska, J. Malicki, Wrocław 2003, s. 213, il. 11.
140 J. Kęblowski, Z problematyki rzeźby parlerowskiej: motyw
antyczny [w:] Sztuka i ideologia XIVwieku..., s. 117—133, il. 6, 7, 8.
141 T. Jurkowlaniec, Wystrój rzeźbiarski prezbiterium ko-
ścioła Sw. Marcina w Jaworze i dzieła pokrewne na Śląsku, Ikono-
theka, 6: 1993, s. 141, il. 15.
80