DOI Artikel:
Fabiański, Marcin: O jezuickim nagrobku biskupa Andrzeja Trzebickiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.20621#0137
monumentu krakowskiego do kompozycji w Par-
mie nie są aż tak uderzające, aby uzasadnić jego
zależność właśnie od tak odległego wzoru. W szcze-
gólności nie dowiedziono, czy motyw antytetycz-
nie umieszczonych nieboszczyków bądź szkiele-
tów, towarzyszących medalionowi z biustem por-
tretowym, nie występuje w miejscach łatwiej
dostępnych i lepiej znanych nie tylko ewentual-
nym wykonawcom, ale też zleceniodawcom lub ich
doradcom. Wreszcie nie ustalono pochodzenia
ekspresyjnego motywu wysychających ciał z czasz-
kami o gnijących nosach i oczodołach, który zastą-
pił kościotrupy lub czaszki z piszczelami, bardziej
typowe dla barokowej rzeźby sepulkralnej i deko-
racji funeralnych. Tak więc domniemana rola kra-
kowskiego artysty w ustaleniu szczegółów treścio-
wych i kompozycyjnych nagrobka biskupa pozo-
staje trudną do udowodnienia hipotezą. Pewne
wątpliwości budzi też stanowcza identyfikacja fi-
gur alegorycznych, przeprowadzona mimo braku
jednoznacznych atrybutów8, oraz rozpoznanie
symboliki roślin9.
Dokładne wyjaśnienie historii, treści oraz usta-
lenie źródeł niecodziennej ikonografii i kompozycji
naszego monumentu pozostają zagadnieniami na-
dal nie rozwiązanymi w sposób zadowalający. Nie-
dawna konserwacja stworzyła okazję do poczynie-
nia spostrzeżeń na tematy techniczno-warsztatowe,
dostarczających nowych przesłanek do analizy oma-
wianego dzieła. Uważny przegląd znanych źródeł
oraz wykorzystanie nowych pozwoli rzucić świeże
światło na okoliczności powstania tego interesują-
cego monumentu, a analiza formalna — na roz-
Warszawa 1978, s. 82; K. J. Czyżewski, Biskupa Piotra Gem-
bickiego dary i fundacje artystyczne dla katedry krakowskiej [w:]
Katedra krakowska w czasach nowożytnych (XVI—XVIII w.), Kra-
ków 1999, s. 69—70, przyp. 64, wskazał, że wtórnie wykorzy-
stywano popiersia również na Śląsku.
8T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1978, s. 399
(.Synagoga i Ecclesia)', Daranowska-Łukaszewska, o.c., s.
180—182 i 187; KZSP, l.c.; Zapolska, l.c. (Fi des i Fortitudo).
Swoją identyfikację Daranowska-Łukaszewska przeprowadza
powołując się na „nie zachowany przedmiot wsparty na przygię-
tej nodze”, który próbuje rekonstruować na wzór personifikacji
z nagrobka Rafała Leszczyńskiego w Lesznie z r. 1704, wyko-
nanych według tego samego wzoru formalnego, co figury kra-
kowskie. Należy zauważyć, że na nodze figury w Lesznie nie
wspiera się żaden przedmiot, a powtórzenie kompozycji postaci
nie przesądza jeszcze o tym, czy przejęto także atrybuty. Nato-
miast te atrybuty, które w posągach krakowskich się zachowa-
ły, nie pozwalają na jednoznaczne rozstrzygnięcia.
9 Daranowska-Łukaszewska, o.c., s. 181.
10 Na temat Cieńskiego i jego fundacji zob. K. Hoszowski,
Żywot Andrzeja Zawiszy Trzebickiego biskupa krakowskiego i księ-
strzygnięcie spornego czasu powstania popiersia
oraz atrybucji rzeźbiarzowi portretu pomysłu całej
kompozycji.
Nagrobek biskupa (il. 1—2), ufundowany stara-
niem Kaspra Cieńskiego (zm. 1703), dziekana kapi-
tuły krakowskiej10, został wykonany w latach
1695—1696 według projektu nieznanego autora
przez kamieniarzy dębnickich kierowanych przez
dzierżawcę kamieniołomu, mistrza, „mularza i sny-
cerza” Jakuba Bielawskiego (zm. 1715) i ozdobiony
przez anonimowych rzeźbiarzy, zapewne z udzia-
łem Bielawskiego11. Inwestycję zrealizowano w cza-
sie krótkotrwałych rządów wicerektora kolegium
krakowskiego (1695—1696) i jednocześnie prowin-
cjała polskiego (1695—1700) Walentego Quecka
(1641—1725), teologa rodem z Prus, wykształcone-
go w kolegiach w Nysie, Kaliszu i Poznaniu12. Nie-
znany nam zakonny autor rękopiśmiennej historii
kolegium krakowskiego pod datą 29 czerwca 1696
zapisał po łacinie, że „Pobudziliśmy w tym roku w
ogóle nie uśpioną pamięć o naszym fundatorze, naj-
znakomitszym i najwielebniejszym Andrzeju Trze-
bickim, biskupie krakowskim, ożywionymi marmu-
rami do tchnącej życiem miłości, wznosząc miano-
wicie nagrobek księciu żyjącemu w sercach, sump-
tem bardzo znakomitego i najwielebniejszego Ka-
spra Cieńskiego, dziekana krakowskiego, jego sio-
strzeńca. Godne podziwu dzieło odpowiadające
majestatowi królewskiemu, przyczyniło się z pew-
nością do ozdoby naszego kościoła zarówno dzięki
różnorodności marmurów jak i cnót ożywionych z
kamienia, którymi nasz najznakomitszy fundator
napełnił Polskę, wyróżnia się ono rzeźbami zarów-
cia siewierskiego, Kraków 1861, s. 127 i 130; E. Ozorowski,
Cieński Kasper herbu Pomian (f1703) [w:] Słownik polskich teolo-
gów katolickich, t. 1, red. ks. H.E. Wyczawski OFM, Warszawa
1981, s. 332-333; A. Przyboś, M. Rożek, Biskup krakowski
Andrzej Trzebicki. Z dziejów kultury politycznej i artystycznej w
XVIIstuleciu. Warszawa—Kraków 1989, s. 125 i 167; M. Hen-
neł-Bernasikowa, Gobeliny katedry wawelskiej, Kraków
1994, s. 71 i 113-114.
11 Daranowska-Łukaszewska, o.c., s. 185 — 186;
KZSP, l.c. Na temat Bielawskiego, od 1689 przedsiębiorcy-dzier-
żawcy kamieniołomu („Magistra Góry Marmuru”) karmelitów
bosych w Czernej zob. W. Tatarkiewicz, Czarny marmur w
Krakowie [w:] Tenże, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Ar-
chitektura i rzeźba. Warszawa 1966, s. 355, 361—65 i 397; Słow-
nik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeź-
biarze, graficy, t. 1, Wrocław 1971, s. 156.
12 Por. ks. L. G r z e b i e ń SJ, Queck Walenty [w:] Słoiunikpol-
skich teologów..., t. 3, Warszawa 1982, s. 471; Tenże, Encyklo-
pedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1364—1993,
Kraków 1996, s. 321 (s.v. Kraków, kolegium przy kościele ŚŚ.
Piotra i Pawła 1600—1773).
130
mie nie są aż tak uderzające, aby uzasadnić jego
zależność właśnie od tak odległego wzoru. W szcze-
gólności nie dowiedziono, czy motyw antytetycz-
nie umieszczonych nieboszczyków bądź szkiele-
tów, towarzyszących medalionowi z biustem por-
tretowym, nie występuje w miejscach łatwiej
dostępnych i lepiej znanych nie tylko ewentual-
nym wykonawcom, ale też zleceniodawcom lub ich
doradcom. Wreszcie nie ustalono pochodzenia
ekspresyjnego motywu wysychających ciał z czasz-
kami o gnijących nosach i oczodołach, który zastą-
pił kościotrupy lub czaszki z piszczelami, bardziej
typowe dla barokowej rzeźby sepulkralnej i deko-
racji funeralnych. Tak więc domniemana rola kra-
kowskiego artysty w ustaleniu szczegółów treścio-
wych i kompozycyjnych nagrobka biskupa pozo-
staje trudną do udowodnienia hipotezą. Pewne
wątpliwości budzi też stanowcza identyfikacja fi-
gur alegorycznych, przeprowadzona mimo braku
jednoznacznych atrybutów8, oraz rozpoznanie
symboliki roślin9.
Dokładne wyjaśnienie historii, treści oraz usta-
lenie źródeł niecodziennej ikonografii i kompozycji
naszego monumentu pozostają zagadnieniami na-
dal nie rozwiązanymi w sposób zadowalający. Nie-
dawna konserwacja stworzyła okazję do poczynie-
nia spostrzeżeń na tematy techniczno-warsztatowe,
dostarczających nowych przesłanek do analizy oma-
wianego dzieła. Uważny przegląd znanych źródeł
oraz wykorzystanie nowych pozwoli rzucić świeże
światło na okoliczności powstania tego interesują-
cego monumentu, a analiza formalna — na roz-
Warszawa 1978, s. 82; K. J. Czyżewski, Biskupa Piotra Gem-
bickiego dary i fundacje artystyczne dla katedry krakowskiej [w:]
Katedra krakowska w czasach nowożytnych (XVI—XVIII w.), Kra-
ków 1999, s. 69—70, przyp. 64, wskazał, że wtórnie wykorzy-
stywano popiersia również na Śląsku.
8T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, Kraków 1978, s. 399
(.Synagoga i Ecclesia)', Daranowska-Łukaszewska, o.c., s.
180—182 i 187; KZSP, l.c.; Zapolska, l.c. (Fi des i Fortitudo).
Swoją identyfikację Daranowska-Łukaszewska przeprowadza
powołując się na „nie zachowany przedmiot wsparty na przygię-
tej nodze”, który próbuje rekonstruować na wzór personifikacji
z nagrobka Rafała Leszczyńskiego w Lesznie z r. 1704, wyko-
nanych według tego samego wzoru formalnego, co figury kra-
kowskie. Należy zauważyć, że na nodze figury w Lesznie nie
wspiera się żaden przedmiot, a powtórzenie kompozycji postaci
nie przesądza jeszcze o tym, czy przejęto także atrybuty. Nato-
miast te atrybuty, które w posągach krakowskich się zachowa-
ły, nie pozwalają na jednoznaczne rozstrzygnięcia.
9 Daranowska-Łukaszewska, o.c., s. 181.
10 Na temat Cieńskiego i jego fundacji zob. K. Hoszowski,
Żywot Andrzeja Zawiszy Trzebickiego biskupa krakowskiego i księ-
strzygnięcie spornego czasu powstania popiersia
oraz atrybucji rzeźbiarzowi portretu pomysłu całej
kompozycji.
Nagrobek biskupa (il. 1—2), ufundowany stara-
niem Kaspra Cieńskiego (zm. 1703), dziekana kapi-
tuły krakowskiej10, został wykonany w latach
1695—1696 według projektu nieznanego autora
przez kamieniarzy dębnickich kierowanych przez
dzierżawcę kamieniołomu, mistrza, „mularza i sny-
cerza” Jakuba Bielawskiego (zm. 1715) i ozdobiony
przez anonimowych rzeźbiarzy, zapewne z udzia-
łem Bielawskiego11. Inwestycję zrealizowano w cza-
sie krótkotrwałych rządów wicerektora kolegium
krakowskiego (1695—1696) i jednocześnie prowin-
cjała polskiego (1695—1700) Walentego Quecka
(1641—1725), teologa rodem z Prus, wykształcone-
go w kolegiach w Nysie, Kaliszu i Poznaniu12. Nie-
znany nam zakonny autor rękopiśmiennej historii
kolegium krakowskiego pod datą 29 czerwca 1696
zapisał po łacinie, że „Pobudziliśmy w tym roku w
ogóle nie uśpioną pamięć o naszym fundatorze, naj-
znakomitszym i najwielebniejszym Andrzeju Trze-
bickim, biskupie krakowskim, ożywionymi marmu-
rami do tchnącej życiem miłości, wznosząc miano-
wicie nagrobek księciu żyjącemu w sercach, sump-
tem bardzo znakomitego i najwielebniejszego Ka-
spra Cieńskiego, dziekana krakowskiego, jego sio-
strzeńca. Godne podziwu dzieło odpowiadające
majestatowi królewskiemu, przyczyniło się z pew-
nością do ozdoby naszego kościoła zarówno dzięki
różnorodności marmurów jak i cnót ożywionych z
kamienia, którymi nasz najznakomitszy fundator
napełnił Polskę, wyróżnia się ono rzeźbami zarów-
cia siewierskiego, Kraków 1861, s. 127 i 130; E. Ozorowski,
Cieński Kasper herbu Pomian (f1703) [w:] Słownik polskich teolo-
gów katolickich, t. 1, red. ks. H.E. Wyczawski OFM, Warszawa
1981, s. 332-333; A. Przyboś, M. Rożek, Biskup krakowski
Andrzej Trzebicki. Z dziejów kultury politycznej i artystycznej w
XVIIstuleciu. Warszawa—Kraków 1989, s. 125 i 167; M. Hen-
neł-Bernasikowa, Gobeliny katedry wawelskiej, Kraków
1994, s. 71 i 113-114.
11 Daranowska-Łukaszewska, o.c., s. 185 — 186;
KZSP, l.c. Na temat Bielawskiego, od 1689 przedsiębiorcy-dzier-
żawcy kamieniołomu („Magistra Góry Marmuru”) karmelitów
bosych w Czernej zob. W. Tatarkiewicz, Czarny marmur w
Krakowie [w:] Tenże, O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Ar-
chitektura i rzeźba. Warszawa 1966, s. 355, 361—65 i 397; Słow-
nik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeź-
biarze, graficy, t. 1, Wrocław 1971, s. 156.
12 Por. ks. L. G r z e b i e ń SJ, Queck Walenty [w:] Słoiunikpol-
skich teologów..., t. 3, Warszawa 1982, s. 471; Tenże, Encyklo-
pedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1364—1993,
Kraków 1996, s. 321 (s.v. Kraków, kolegium przy kościele ŚŚ.
Piotra i Pawła 1600—1773).
130