DOI Heft:
Kronika Komisji Historii Sztuky Polskiej Akademii Umiejętności za rok 2016
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38234#0144
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 15: 2017/PL ISSN 0071-6723
KRONIKA
KOMISJI HISTORII SZTUKI
POLSKIEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI
ZA ROK 2016
WŁADZE KOMISJI
przewodniczący:
prof, dr hab. Adam Małkiewicz
zastępca przewodniczącego:
prof, dr hab. Jan K. Ostrowski
sekretarze:
dr hab. Kazimierz Kuczman
dr Joanna Ziętkiewicz-Kotz
ODCZYTY W ROKU 2016
14 I mgr Krzysztof Czyżewski, Nowe spojrzenie na ołtarz
główny katedry krakowskiej
Ołtarz główny katedry krakowskiej w obecnym kształcie jako
dzieło architektury jest dokładną kopią z lat 1898-1899 reta-
bulum powstałego przed 1650 r„ rozebranego w 1878 r. Do
rekonstrukcji użyto oryginalnych rzeźb: ornamentów oraz
postaci Chrystusa Zmartwychwstałego i aniołów. Fundacja
biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego zrealizowana zo-
stała według projektu Giovanniego Battisty Gisleniego i zastą-
piła wcześniejszą strukturę z lat 1546-1551. Owa renesansowa
nastawa w kształcie trójprzelotowego łuku triumfalnego re-
prezentowała formy „all’antica”, nadal aktualne w momencie
podjęcia decyzji o jej wymianie w połowie XVII w. Dowodem
atrakcyjności zygmuntowskiego dzieła było jego oddziaływa-
nie - bezpośrednio kopiuje go ołtarz główny w kościele pa-
rafialnym w Zebrzydowicach (fundacja Mikołaja Zebrzydow-
skiego, ok. 1600) r.; stanowiło ono zapewne także inspirację
dla Zygmunta III, który sprawił nowe retabulum do prezbite-
rium kolegiaty św. Jana w Warszawie (1611-1618). Nie widzia-
no potrzeby „reformy” ołtarza wawelskiego w okresie inten-
sywnej modernizacji krakowskich świątyń, podjętej w duchu
soboru Trydenckiego już w 1. tercji XVII w. Kluczowym ele-
mentem tych działań było zastępowanie średniowiecznych
nastaw ołtarzy głównych nowymi, reprezentującymi aktu-
alną stylistykę. Do najważniejszych realizacji zaliczyć należy
zachowane nastawy w kościołach św. Marka (1618), Bożego
Ciała (1634) i św. Katarzyny (1634), a także, znaną dziś tyl-
ko z opisów, w kościele Dominikanów. Wszystkie wykonano
z drewna i pokryto bogatą dekoracją ornamentalną o cha-
rakterze manierystycznym. Odosobnione miejsce na grun-
cie krakowskim zajmował wcześniejszy od nich, kamienny
ołtarz w kościele Franciszkanów (fundacja o. Donata Capu-
ta z lat 1596-1597), którego kolumnowa struktura nie została
przesłonięta dekoracją. Ołtarz w katedrze krakowskiej wpisuje
się w nurt klasycy żujący, kojarzony przede wszystkim z Rzy-
mem, tak jak ołtarz główny w Hofkirche w Lucernie, wznie-
siony w 1633 r. przez nuncjusza Ranuccia Scottiego z marmu-
rów ofiarowanych przez kard. Francesca Barberiniego, kan-
clerza Urbana VIII i protektora Szwajcarii. W 1. połowie w.
XVII na terenie Rzeczpospolitej typ ten reprezentowany był
głównie retabulami zbudowanymi z różnych odmian kamie-
nia (m.in. w kościołach św. Bartłomieja w Płocku z lat 20.
XVII w., św. Michała w Wilnie z 1629 r„ św. Trójcy w Róża-
nie - przed 1633 r„ katedrze we Włocławku z r. 1639). Biskup
Gembicki wybrał jednak drewno do realizacji swej katedral-
nej fundacji - taka decyzja mogła być motywowana wielora-
ko, być może chodziło o możliwość pozłocenia całej struktury.
Co do inspiracji formalnych, wskazać należy przede wszyst-
kim rzymskie retabula w bazylice S. Maria del Popolo (1623-
1627) i kościele S. Agostino (1626-1628, proj. Orazio Torriani).
Z tymi i innymi dziełami biskup krakowski zapoznał się w cza-
sie wizyty ad limina apostolorum w 1645 r- Wydaje się jednak,
że bezpośrednią inspiracją dla krakowskiego biskupa było za-
poznanie się w drodze powrotnej do kraju z monumentalnym
marmurowym ołtarzem wznoszonym w tym czasie w kate-
drze w Wiedniu kosztem miejscowego ordynariusza Philippa
Friedricha Breunera według projektu Johanna Jakoba Pocka
(realizacja od 1640 r„ konsekracja w 1647 r.). Taką genezę fun-
dacji Gembickiego potwierdza również nietypowy materiał
zastosowany jako podobrazie w malowidle przedstawiającym
Ukrzyżowanego Chrystusa, w centrum retabulum wawelskie-
go. Chodzi o blachę cynową, rzadko używaną przez malarzy
(przypadkiem szczególnym są dekoracje trumien cynowych),
a znajdującą niejednokrotnie zastosowanie w twórczości wie-
deńskich artystów: Tobiasa Pocka (przede wszystkim w wiel-
kim Męczeństwie św. Szczepana w katedrze w Wiedniu, wym.
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).
Seria Nowa, t. 15: 2017/PL ISSN 0071-6723
KRONIKA
KOMISJI HISTORII SZTUKI
POLSKIEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI
ZA ROK 2016
WŁADZE KOMISJI
przewodniczący:
prof, dr hab. Adam Małkiewicz
zastępca przewodniczącego:
prof, dr hab. Jan K. Ostrowski
sekretarze:
dr hab. Kazimierz Kuczman
dr Joanna Ziętkiewicz-Kotz
ODCZYTY W ROKU 2016
14 I mgr Krzysztof Czyżewski, Nowe spojrzenie na ołtarz
główny katedry krakowskiej
Ołtarz główny katedry krakowskiej w obecnym kształcie jako
dzieło architektury jest dokładną kopią z lat 1898-1899 reta-
bulum powstałego przed 1650 r„ rozebranego w 1878 r. Do
rekonstrukcji użyto oryginalnych rzeźb: ornamentów oraz
postaci Chrystusa Zmartwychwstałego i aniołów. Fundacja
biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego zrealizowana zo-
stała według projektu Giovanniego Battisty Gisleniego i zastą-
piła wcześniejszą strukturę z lat 1546-1551. Owa renesansowa
nastawa w kształcie trójprzelotowego łuku triumfalnego re-
prezentowała formy „all’antica”, nadal aktualne w momencie
podjęcia decyzji o jej wymianie w połowie XVII w. Dowodem
atrakcyjności zygmuntowskiego dzieła było jego oddziaływa-
nie - bezpośrednio kopiuje go ołtarz główny w kościele pa-
rafialnym w Zebrzydowicach (fundacja Mikołaja Zebrzydow-
skiego, ok. 1600) r.; stanowiło ono zapewne także inspirację
dla Zygmunta III, który sprawił nowe retabulum do prezbite-
rium kolegiaty św. Jana w Warszawie (1611-1618). Nie widzia-
no potrzeby „reformy” ołtarza wawelskiego w okresie inten-
sywnej modernizacji krakowskich świątyń, podjętej w duchu
soboru Trydenckiego już w 1. tercji XVII w. Kluczowym ele-
mentem tych działań było zastępowanie średniowiecznych
nastaw ołtarzy głównych nowymi, reprezentującymi aktu-
alną stylistykę. Do najważniejszych realizacji zaliczyć należy
zachowane nastawy w kościołach św. Marka (1618), Bożego
Ciała (1634) i św. Katarzyny (1634), a także, znaną dziś tyl-
ko z opisów, w kościele Dominikanów. Wszystkie wykonano
z drewna i pokryto bogatą dekoracją ornamentalną o cha-
rakterze manierystycznym. Odosobnione miejsce na grun-
cie krakowskim zajmował wcześniejszy od nich, kamienny
ołtarz w kościele Franciszkanów (fundacja o. Donata Capu-
ta z lat 1596-1597), którego kolumnowa struktura nie została
przesłonięta dekoracją. Ołtarz w katedrze krakowskiej wpisuje
się w nurt klasycy żujący, kojarzony przede wszystkim z Rzy-
mem, tak jak ołtarz główny w Hofkirche w Lucernie, wznie-
siony w 1633 r. przez nuncjusza Ranuccia Scottiego z marmu-
rów ofiarowanych przez kard. Francesca Barberiniego, kan-
clerza Urbana VIII i protektora Szwajcarii. W 1. połowie w.
XVII na terenie Rzeczpospolitej typ ten reprezentowany był
głównie retabulami zbudowanymi z różnych odmian kamie-
nia (m.in. w kościołach św. Bartłomieja w Płocku z lat 20.
XVII w., św. Michała w Wilnie z 1629 r„ św. Trójcy w Róża-
nie - przed 1633 r„ katedrze we Włocławku z r. 1639). Biskup
Gembicki wybrał jednak drewno do realizacji swej katedral-
nej fundacji - taka decyzja mogła być motywowana wielora-
ko, być może chodziło o możliwość pozłocenia całej struktury.
Co do inspiracji formalnych, wskazać należy przede wszyst-
kim rzymskie retabula w bazylice S. Maria del Popolo (1623-
1627) i kościele S. Agostino (1626-1628, proj. Orazio Torriani).
Z tymi i innymi dziełami biskup krakowski zapoznał się w cza-
sie wizyty ad limina apostolorum w 1645 r- Wydaje się jednak,
że bezpośrednią inspiracją dla krakowskiego biskupa było za-
poznanie się w drodze powrotnej do kraju z monumentalnym
marmurowym ołtarzem wznoszonym w tym czasie w kate-
drze w Wiedniu kosztem miejscowego ordynariusza Philippa
Friedricha Breunera według projektu Johanna Jakoba Pocka
(realizacja od 1640 r„ konsekracja w 1647 r.). Taką genezę fun-
dacji Gembickiego potwierdza również nietypowy materiał
zastosowany jako podobrazie w malowidle przedstawiającym
Ukrzyżowanego Chrystusa, w centrum retabulum wawelskie-
go. Chodzi o blachę cynową, rzadko używaną przez malarzy
(przypadkiem szczególnym są dekoracje trumien cynowych),
a znajdującą niejednokrotnie zastosowanie w twórczości wie-
deńskich artystów: Tobiasa Pocka (przede wszystkim w wiel-
kim Męczeństwie św. Szczepana w katedrze w Wiedniu, wym.
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).