DOI Artikel:
Balisz-Schmelz, Justyna: „Ewokują monstra rozkładu”. Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki „Przeciw wojnie – przeciw faszyzmowi” w świetle „niemiecko-niemieckiego” sporu o ekspresjonizm
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.44936#0122
Folia Historiae Artium
Seria Nowa, t. 16: 2018/PL ISSN 0071-6723
JUSTYNA BALISZ-SCHMELZ
Uniwersytet Warszawski, Instytut Historii Sztuki
„EWOKUJĄ MONSTRA ROZKŁADU”.
OGÓLNOPOLSKA WYSTAWA MŁODEJ PLASTYKI
„PRZECIW WOJNIE - PRZECIW FASZYZMOWI”
W ŚWIETLE „NIEMIECKO-NIEMIECKIEGO”
SPORU O EKSPRESJONIZM
W poniższym artykule pragnę przyjrzeć się historyczno-
artystycznej i artystycznokrytycznej recepcji prac poka-
zywanych na kontrowersyjnej, a zarazem obrosłej liczny-
mi mitami w polskiej historii sztuki wystawie, znanej pod
potoczną nazwą „Arsenału”1, w oparciu o analizę silnie
eksponowanego w poświęconym mu piśmiennictwie wąt-
ku ekspresjonistycznego.
Ekspresjonizm rozpatrywać będę przy tym w zawężo-
nej perspektywie niemieckocentrycznej, a zatem w ka-
tegoriach pewnego zdeterminowanego kulturowo i na-
rodowo idiomu artystycznego. Mimo że ekspresjonizm
nie jest rzecz jasna zjawiskiem immanentnie związanym
z niemieckością, czy szerzej „nordyckością”2, to właśnie
1 Wystawa w Arsenale istotna była w dwójnasób: za sprawą zasto-
sowanych przez artystów rozwiązań formalnych, budzących wśród
krytyków wiele kontradykcyjnych opinii, a także z racji tego, że sta-
nowiła ona impuls do rozlicznych polemik, które rozgorzały już
w czasie jej trwania, a obecne są również w opracowaniach póź-
niejszych. W tych drugich autorzy starają się rozpoznać znaczenie
(bądź to znaczenie umniejszyć) wystąpienia artystów w 1955 r„ usy-
tuować je na osi rozwoju sztuki w Polsce po 1945 r. oraz dokonać jego
oceny moralnej, historycznej i artystycznej. Zob. m.in.: W Wło-
darczyk, „Nowoczesność” i jej granice, [w:] Sztuka polska po 1945
roku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa,
listopad 1984, red. T. Hrankowska, Warszawa 1987, s. 23; M. Poręb-
ski, Dziś to znaczy kiedy?, [w:] Sztuka dzisiaj. Materiały Sesji Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 2001, red. M. Po-
przęcka, Warszawa 2002, s. 13; I. Luba, Rok 1955, Warszawa 2005.
2 D.E. Gordon, On the Origin of the Word ‘Expressionism’, „Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes”, 29,1966, s. 368-385.
w powojennych Niemczech stał się on kartą przetargową
w rozgrywkach kulturalno-politycznych i przedmiotem
rozlicznych dyskusji, podczas których próbowano wpa-
sować go w ideologiczne ramy i przechwycić wybiórczo
dla partykularnych celów skonfliktowanej, zimnowojen-
nej polityki kulturalnej. Te specyficzne uwarunkowania
historyczne i polityczne sprawiają, iż spory wokół eks-
presjonizmu (a zwłaszcza ekspresyjnej figuracji) w Niem-
czech skupiają w sobie jak w soczewce kryzys reprezen-
tacji, w jakim znalazły się po wojnie sztuki wizualne. Jak
zauważa Hans Belting, polemiki te miały znacznie głębszy
od czysto plastycznego wymiar - stanowiły istotny ele-
ment szerszego namysłu nad współczesną condition hu-
maine: możliwością i formą odrodzenia się kultury oraz
idei humanizmu po barbarzyństwie II wojny światowej3.
Nie jest moim celem absolutyzowanie przyjętej prze-
ze mnie optyki, a jedynie horyzontalna analiza pokrew-
nych zjawisk, przez co pragnę naświetlić pomijany dotąd
w badaniach aspekt związany ze specyfiką i trudnościami,
jakie napotykała recepcja ekspresjonistycznej poetyki po
1945 r., szczególnie wówczas, gdy posłużyć miała ona do
wyrażenia doświadczenia wojny. Działo się tak zwłaszcza
w sąsiadujących z Polską Niemczech, gdzie środowiska
twórcze stanęły po wojnie w obliczu konieczności rady-
kalnej rewizji i przemyślenia na nowo własnego dziedzi-
ctwa kulturowego, do którego istotnych komponentów
zaliczano między innymi wrażliwość ekspresjonistyczną.
Wskazanie istnienia paraleli między sporami toczącymi
3 H. Belting, Identität im Zweifel. Ansichten der deutschen Kunst,
Köln 1999, s. 184-185.
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).
Seria Nowa, t. 16: 2018/PL ISSN 0071-6723
JUSTYNA BALISZ-SCHMELZ
Uniwersytet Warszawski, Instytut Historii Sztuki
„EWOKUJĄ MONSTRA ROZKŁADU”.
OGÓLNOPOLSKA WYSTAWA MŁODEJ PLASTYKI
„PRZECIW WOJNIE - PRZECIW FASZYZMOWI”
W ŚWIETLE „NIEMIECKO-NIEMIECKIEGO”
SPORU O EKSPRESJONIZM
W poniższym artykule pragnę przyjrzeć się historyczno-
artystycznej i artystycznokrytycznej recepcji prac poka-
zywanych na kontrowersyjnej, a zarazem obrosłej liczny-
mi mitami w polskiej historii sztuki wystawie, znanej pod
potoczną nazwą „Arsenału”1, w oparciu o analizę silnie
eksponowanego w poświęconym mu piśmiennictwie wąt-
ku ekspresjonistycznego.
Ekspresjonizm rozpatrywać będę przy tym w zawężo-
nej perspektywie niemieckocentrycznej, a zatem w ka-
tegoriach pewnego zdeterminowanego kulturowo i na-
rodowo idiomu artystycznego. Mimo że ekspresjonizm
nie jest rzecz jasna zjawiskiem immanentnie związanym
z niemieckością, czy szerzej „nordyckością”2, to właśnie
1 Wystawa w Arsenale istotna była w dwójnasób: za sprawą zasto-
sowanych przez artystów rozwiązań formalnych, budzących wśród
krytyków wiele kontradykcyjnych opinii, a także z racji tego, że sta-
nowiła ona impuls do rozlicznych polemik, które rozgorzały już
w czasie jej trwania, a obecne są również w opracowaniach póź-
niejszych. W tych drugich autorzy starają się rozpoznać znaczenie
(bądź to znaczenie umniejszyć) wystąpienia artystów w 1955 r„ usy-
tuować je na osi rozwoju sztuki w Polsce po 1945 r. oraz dokonać jego
oceny moralnej, historycznej i artystycznej. Zob. m.in.: W Wło-
darczyk, „Nowoczesność” i jej granice, [w:] Sztuka polska po 1945
roku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa,
listopad 1984, red. T. Hrankowska, Warszawa 1987, s. 23; M. Poręb-
ski, Dziś to znaczy kiedy?, [w:] Sztuka dzisiaj. Materiały Sesji Stowa-
rzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 2001, red. M. Po-
przęcka, Warszawa 2002, s. 13; I. Luba, Rok 1955, Warszawa 2005.
2 D.E. Gordon, On the Origin of the Word ‘Expressionism’, „Journal
of the Warburg and Courtauld Institutes”, 29,1966, s. 368-385.
w powojennych Niemczech stał się on kartą przetargową
w rozgrywkach kulturalno-politycznych i przedmiotem
rozlicznych dyskusji, podczas których próbowano wpa-
sować go w ideologiczne ramy i przechwycić wybiórczo
dla partykularnych celów skonfliktowanej, zimnowojen-
nej polityki kulturalnej. Te specyficzne uwarunkowania
historyczne i polityczne sprawiają, iż spory wokół eks-
presjonizmu (a zwłaszcza ekspresyjnej figuracji) w Niem-
czech skupiają w sobie jak w soczewce kryzys reprezen-
tacji, w jakim znalazły się po wojnie sztuki wizualne. Jak
zauważa Hans Belting, polemiki te miały znacznie głębszy
od czysto plastycznego wymiar - stanowiły istotny ele-
ment szerszego namysłu nad współczesną condition hu-
maine: możliwością i formą odrodzenia się kultury oraz
idei humanizmu po barbarzyństwie II wojny światowej3.
Nie jest moim celem absolutyzowanie przyjętej prze-
ze mnie optyki, a jedynie horyzontalna analiza pokrew-
nych zjawisk, przez co pragnę naświetlić pomijany dotąd
w badaniach aspekt związany ze specyfiką i trudnościami,
jakie napotykała recepcja ekspresjonistycznej poetyki po
1945 r., szczególnie wówczas, gdy posłużyć miała ona do
wyrażenia doświadczenia wojny. Działo się tak zwłaszcza
w sąsiadujących z Polską Niemczech, gdzie środowiska
twórcze stanęły po wojnie w obliczu konieczności rady-
kalnej rewizji i przemyślenia na nowo własnego dziedzi-
ctwa kulturowego, do którego istotnych komponentów
zaliczano między innymi wrażliwość ekspresjonistyczną.
Wskazanie istnienia paraleli między sporami toczącymi
3 H. Belting, Identität im Zweifel. Ansichten der deutschen Kunst,
Köln 1999, s. 184-185.
Publikacja jest udostępniona na licencji Creative Commons (CC BY-NC-ND 3.0 PL).