DOI Heft:
Piaskowski, Jerzy: Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z cmentarzysk ciałopalnych Wielkopolski z okresu halsztackiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26515#0214
Jerzy Piaskowski
Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z cmentarzysk
ciałopalnych Wielkopolski z okresu halsztackiego
Examen mśtallographiąue d’objets en fer dśterrćs dans les cimetieres
a iń cinćration du premier age du fer en Grandę Pologne.
W niniejszej pracy przedstawiono anabtyczne wyniki
metaloznawczych badań 31 wyrobów żelaznych z okre-
su halsztackiego z cmentarzysk ciałopalnych Wielko-
polski. Ponadto 5 innych siekierek z tuleją poddano
nieniszczącym badaniom gammagraficznym. Opisane
badania są fragmentem obszerniejszej pracy nad tech-
nologią wyrobów żelaznych na ziemiach Polski w okre-
sie halsztackm oraz równocześnie przygotowywanego
wraz z mgr T. Różycką syntetycznego opracowania tego
zagadnienia \ Materiały pochodzą z Muzeum Archeolo-
gicznego w Poznaniu i zostały wytypowane do badań
w przeważa ącej części przez mgr T. Różycką, która
przygotowała ich archeologiczne opracowanie.
Badama przeprowdzone były w ramach prac Za-
kładu Historii Nauki i Techniki PAN (Zespół Historii
Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej) przy po-
parciu Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN.
1. Dotychczasowe badania wyrobów
żelaznych z okresu halsztackiego1 2.
Wyniki badań wyrobów żelaznych ze „skarbów1'
i osad łużyckich Wielkopolski zostały opracowane
przez autora i oddane do druku3 * * * * *. Obejmowały one 23
okazy, a mianowicie ze skarbów: bryłę surowca z Przy-
bysławia, w pow. jarocińskim, siek:erę i dwie branso-
lety z Szczonowa, w pcw. jarocińskim, dwie siekierki
z Goplana, w pow. aleksandrowskim oraz s'ek'erkę,
grot włóczni, ułamek naszyjnika i nieokreTony fra-
gment blachy (klamry do pasa?) z Łuszkowa, w pow.
kościańskim. Poza tym zbadano dwa sierpy, nóż, bran-
1 Por. T. Różycka. Początki żelaza na ziemiach Pol-
ski. Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, t. IX
(w druku); Datowanie .stanowisk opiera się na danych
z tej pracy. Nadto por. J. Piaskowski, Wstępne wy-
niki badań nad technologią żelaza na ziemiach Polski
w okresie halsztackim, tamże.
3 Aby uniknąć powtarzania n-ie zamieszczono tu zesta-
wienia badań przeprowadzonych zagranicą, które zainte-
resowany czytelnik znajdzie w innej pracy autora
(J. Piaskowski, Wstępne wyniki badań nad techno-
logią żelaza ...). Tu ograniczono się jedynie do wzmianki
o badaniach metaloznawczych innych wyrobów żelaznych
z okresu halsztackiego, znalezionych na ziemiach Wielko-
polski.
3 J. Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów
żelaznych ze skarbów i osad łużyckich Wielkopolski, Ar-
cheologia Polski, t. III, nr 1 (w druku).
soletę i ułamek pręta z osady łużyckiej w Słupcy,
v/ pow. konińskim oraz cztery sierpy, nóż, bransoletę,
szydło i szpilę z podobnej osady w Biskupinie, w pow.
żnńskim.
Kilka okazów ze skarbu w Biskupinie w pow. żniń-
sk:m zostało zbadanych przez K Wesołowskiego, jed-
nak wyniki tych badań, poza pewnymi fragmentami \
nie zostały dotychczas opublikowane.
2. Metody badań i sposób zestawienia
w y n i k ó w.
Metody opisanych badań wyrobów żelaznych nie
różn ły się od sposobów stosowanych w innych po-
dobnych pracach autora. Obejmowały one ilośc;ową
i jakościową ar.alizę chemiczną, obserwacje metalogra-
ficzne oraz pomiary mikrotwardo.ści i twardości. Za-
siewano ponadto badania gammagrafczne tzn. prze-
świetlanie niektórych wyrobów (siekierek) prom:en;a-
mi gamma promieniotwórczego izotopu kobaltu Co0J.
Ilościową analizę chemiczną przeprowadzono meto-
dami klasycznymi zgodnie z normami obowiązują-
cymi dla stopów żelaza. Oznaczano przede wszystkim
zawartość fosforu, podstawowej domieszki w żelazie
i stali pochodzenia dyrrarkowego oraz zawaNość krze-
mu, manganu i rnklu. W niektórych próbkach ozna-
czano także zawartość miedzi i siarki. W żelazie i stali
pochodzenia dymarkowego zawartość siarki jest nie-
znaczna (poniżej 0 029/o S) i ewentualne różnice mie-
szczą się w granicach błędu anabzy chemicznej. Ozna-
czenie zawartości miedzi w większej ilości okazów nie
było możliwe ze względu na stosunkowo dużą na-
ważkę próbki potrzebną do tej analizy.
Dla określenia zawarto'ci węgla w stali ograniczano
się do przyloliżonej oceny na podstaw:e obserwacji
metalograficznych. Metal wykazywał bowiem zazwy-
czaj nierównomierne nawęglenie, a n:ejednokrotnie
bywał także przy powierzchni nieco o^węglcny. Stąd
uzyska my na drodze analizy chemicznej wynik „średni"
nie odzwierciedlałby struktury i właściwości metalu.
Jakościową analizę przeprowadzono metodą s^ekto-
grafjczną przy użyciu spektografu ISP 22, wzbudzając
luk pomiędzy dwoma próbkami tego samego mate-
riału. i
4 K. Wesołowski, Metaloznawstwo, t. II, Warszawa
1957, str. 62,
Metaloznawcze badania wyrobów żelaznych z cmentarzysk
ciałopalnych Wielkopolski z okresu halsztackiego
Examen mśtallographiąue d’objets en fer dśterrćs dans les cimetieres
a iń cinćration du premier age du fer en Grandę Pologne.
W niniejszej pracy przedstawiono anabtyczne wyniki
metaloznawczych badań 31 wyrobów żelaznych z okre-
su halsztackiego z cmentarzysk ciałopalnych Wielko-
polski. Ponadto 5 innych siekierek z tuleją poddano
nieniszczącym badaniom gammagraficznym. Opisane
badania są fragmentem obszerniejszej pracy nad tech-
nologią wyrobów żelaznych na ziemiach Polski w okre-
sie halsztackm oraz równocześnie przygotowywanego
wraz z mgr T. Różycką syntetycznego opracowania tego
zagadnienia \ Materiały pochodzą z Muzeum Archeolo-
gicznego w Poznaniu i zostały wytypowane do badań
w przeważa ącej części przez mgr T. Różycką, która
przygotowała ich archeologiczne opracowanie.
Badama przeprowdzone były w ramach prac Za-
kładu Historii Nauki i Techniki PAN (Zespół Historii
Polskiej Techniki Hutniczej i Odlewniczej) przy po-
parciu Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN.
1. Dotychczasowe badania wyrobów
żelaznych z okresu halsztackiego1 2.
Wyniki badań wyrobów żelaznych ze „skarbów1'
i osad łużyckich Wielkopolski zostały opracowane
przez autora i oddane do druku3 * * * * *. Obejmowały one 23
okazy, a mianowicie ze skarbów: bryłę surowca z Przy-
bysławia, w pow. jarocińskim, siek:erę i dwie branso-
lety z Szczonowa, w pcw. jarocińskim, dwie siekierki
z Goplana, w pow. aleksandrowskim oraz s'ek'erkę,
grot włóczni, ułamek naszyjnika i nieokreTony fra-
gment blachy (klamry do pasa?) z Łuszkowa, w pow.
kościańskim. Poza tym zbadano dwa sierpy, nóż, bran-
1 Por. T. Różycka. Początki żelaza na ziemiach Pol-
ski. Studia z dziejów górnictwa i hutnictwa, t. IX
(w druku); Datowanie .stanowisk opiera się na danych
z tej pracy. Nadto por. J. Piaskowski, Wstępne wy-
niki badań nad technologią żelaza na ziemiach Polski
w okresie halsztackim, tamże.
3 Aby uniknąć powtarzania n-ie zamieszczono tu zesta-
wienia badań przeprowadzonych zagranicą, które zainte-
resowany czytelnik znajdzie w innej pracy autora
(J. Piaskowski, Wstępne wyniki badań nad techno-
logią żelaza ...). Tu ograniczono się jedynie do wzmianki
o badaniach metaloznawczych innych wyrobów żelaznych
z okresu halsztackiego, znalezionych na ziemiach Wielko-
polski.
3 J. Piaskowski, Metaloznawcze badania wyrobów
żelaznych ze skarbów i osad łużyckich Wielkopolski, Ar-
cheologia Polski, t. III, nr 1 (w druku).
soletę i ułamek pręta z osady łużyckiej w Słupcy,
v/ pow. konińskim oraz cztery sierpy, nóż, bransoletę,
szydło i szpilę z podobnej osady w Biskupinie, w pow.
żnńskim.
Kilka okazów ze skarbu w Biskupinie w pow. żniń-
sk:m zostało zbadanych przez K Wesołowskiego, jed-
nak wyniki tych badań, poza pewnymi fragmentami \
nie zostały dotychczas opublikowane.
2. Metody badań i sposób zestawienia
w y n i k ó w.
Metody opisanych badań wyrobów żelaznych nie
różn ły się od sposobów stosowanych w innych po-
dobnych pracach autora. Obejmowały one ilośc;ową
i jakościową ar.alizę chemiczną, obserwacje metalogra-
ficzne oraz pomiary mikrotwardo.ści i twardości. Za-
siewano ponadto badania gammagrafczne tzn. prze-
świetlanie niektórych wyrobów (siekierek) prom:en;a-
mi gamma promieniotwórczego izotopu kobaltu Co0J.
Ilościową analizę chemiczną przeprowadzono meto-
dami klasycznymi zgodnie z normami obowiązują-
cymi dla stopów żelaza. Oznaczano przede wszystkim
zawartość fosforu, podstawowej domieszki w żelazie
i stali pochodzenia dyrrarkowego oraz zawaNość krze-
mu, manganu i rnklu. W niektórych próbkach ozna-
czano także zawartość miedzi i siarki. W żelazie i stali
pochodzenia dymarkowego zawartość siarki jest nie-
znaczna (poniżej 0 029/o S) i ewentualne różnice mie-
szczą się w granicach błędu anabzy chemicznej. Ozna-
czenie zawartości miedzi w większej ilości okazów nie
było możliwe ze względu na stosunkowo dużą na-
ważkę próbki potrzebną do tej analizy.
Dla określenia zawarto'ci węgla w stali ograniczano
się do przyloliżonej oceny na podstaw:e obserwacji
metalograficznych. Metal wykazywał bowiem zazwy-
czaj nierównomierne nawęglenie, a n:ejednokrotnie
bywał także przy powierzchni nieco o^węglcny. Stąd
uzyska my na drodze analizy chemicznej wynik „średni"
nie odzwierciedlałby struktury i właściwości metalu.
Jakościową analizę przeprowadzono metodą s^ekto-
grafjczną przy użyciu spektografu ISP 22, wzbudzając
luk pomiędzy dwoma próbkami tego samego mate-
riału. i
4 K. Wesołowski, Metaloznawstwo, t. II, Warszawa
1957, str. 62,