DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.21361#0316
Zdzisław Żygulski jun
SZCZERBIEC
Szczerbiec, miecz koronacyjny królów polskich,
jeden z najpiękniejszych ceremonialnych mieczy śre-
dniowiecznych, opatrzony tajemniczymi znakami
wzywającymi Boga, ściśle złączony z historią Polski,
wraz z Polską doświadczający wzlotów i upadków,
chwały i poniżenia, tracony i odzyskiwany, ukrywa-
ny, przekształcany dla zatarcia tożsamości, zagarnia-
ny jako znak radykalnej partii narodowej, po drugiej
wojnie światowej zwrócony na swe właściwe miejsce
na Wawelu, okazany jest w Skarbcu Koronnym pod
gotyckim sklepieniem jako wspaniały symbol Narodu,
ozdobiony piastowskim Orłem Białym.
W ciągu minionych niemal dwustu lat Szczer-
biec był przedmiotem badań, uczonych komentarzy,
sprzecznych poglądów, ale także fantastycznych spe-
kulacji i baśniowych marzeń.
Celem niniejszego studium jest przegląd dziejów
tego miecza i zarazem przypomnienie ważniejszych
opinii historyków, archeologów, także heraldyków i epi-
grafików oraz ostatecznie wyrażenie opinii własnej.
SZCZERBIEC W SKARBCU KORONNYM
(1320-1795)
Dnia 20 stycznia 1320 roku w romańskiej katedrze
na Wawelu arcybiskup gnieźnieński Janisław dokonał
koronacji Władysława Łokietka, przy czym po raz
pierwszy wzniesiony został miecz, nazwany potem
Szczerbcem (il. 1-3). Polska, od 1138 roku podzielo-
na na dzielnice rządzone przez książąt, znów stała
się zjednoczonym królestwem. Nawiązano do osoby
pierwszego monarchy, króla Bolesława Chrobrego, pa-
miętając o jego legendarnym mieczu, Szczerbcu. Ko-
ronacja była obrzędem liturgicznym mocno osadzo-
nym w tradycji Kościoła. Od średniowiecza ustaliła
się wiara, że aktu tego można dokonać jedynie koro-
ną uświęconą, uprzywilejowaną, przysłaną z Rzymu
przez papieża. Stąd wynikła konieczność strzeżenia
insygniów jako przedmiotów świętych i najcenniej-
szych, od których zależał los państwa. Zazwyczaj pre-
tendent do korony otrzymywał z Rzymu jedynie bullę
papieską zezwalającą na sakrę, do koronacji zaś słu-
żyły mu insygnia odziedziczone lub takie, jakie sam
sobie zamawiał u złotników. Co więcej, przez długi
czas insygnia koronacyjne uważane były za prywatną
własność monarchy, przechowywane w jego własnym
skarbcu wraz z innymi obiektami, głównie darami
od poddanych, darami otrzymywanymi od obcych
władców, a także trofeami wojennymi. Od czasów
Władysława Łokietka Kraków ustalił swą pozycję sto-
łeczną, a Skarbiec Koronny mieścił się na Wawelu, zra-
zu w pomieszczeniach skarbca katedralnego, następ-
nie w wybranych komnatach zamku królewskiego.
Po śmierci Łokietka syn jego Kazimierz wstąpił
na tron 25 kwietnia 1333 roku, przyjmując koronę - znów
z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława - i ujmując
Szczerbiec. Kolejny król, siostrzeniec Kazimierza Wiel-
kiego, Ludwik Węgierski, koronował się na Wawelu 17 li-
stopada 1370 roku, ale postanowił rządzić w Polsce przez
zastępców i szybko powrócił do Budy, zabierając ze sobą,
na wszelki wypadek, polskie insygnia koronacyjne wraz
ze Szczerbcem. Po śmierci Ludwika tron polski 16 paź-
dziernika 1384 roku odziedziczyła jego dziesięcioletnia
córka Jadwiga, w dwa lata później poślubiona Władysła-
wowi Jagielle, wielkiemu księciu litewskiemu, korono-
wanemu w Krakowie 4 marca roku 1386. Przy obu tych
aktach posłużono się nowymi koronami, brakowało też
Szczerbca. Polskie insygnia oryginalne, czyli uprzywi-
lejowane, zwrócone zostały Polsce dopiero w 1412 roku
przez króla Zygmunta Luksemburczyka. Uroczystość
przyjęcia insygniów barwnie opisał Długosz w swych
kronikach, wymieniając również ceremonialny miecz,
co prawda pomijając jego imię. To imię zapisał dopiero
przy koronacji Kazimierza Jagiellończyka, 25 czerwca
1447 roku, kiedy to „Jan Głowacz z Oleśnicy, wojewoda
sandomierski, trzymał miecz Szczerbcem zwany"1. Na-
zwę tę odnajdujemy też w najstarszym zachowanym in-
wentarzu Skarbca Koronnego, z roku 1475, pod hasłem
item gladius Styrbecz2.
Porządek koronacyjny, Ordo coronandi, ustalony
w średniowieczu na chrześcijańskim zachodzie, przy-
jęty w Polsce, miał charakter kanoniczny, zmieniał się
w ciągu wieków zaledwie w szczegółach. Najstarszy
310
SZCZERBIEC
Szczerbiec, miecz koronacyjny królów polskich,
jeden z najpiękniejszych ceremonialnych mieczy śre-
dniowiecznych, opatrzony tajemniczymi znakami
wzywającymi Boga, ściśle złączony z historią Polski,
wraz z Polską doświadczający wzlotów i upadków,
chwały i poniżenia, tracony i odzyskiwany, ukrywa-
ny, przekształcany dla zatarcia tożsamości, zagarnia-
ny jako znak radykalnej partii narodowej, po drugiej
wojnie światowej zwrócony na swe właściwe miejsce
na Wawelu, okazany jest w Skarbcu Koronnym pod
gotyckim sklepieniem jako wspaniały symbol Narodu,
ozdobiony piastowskim Orłem Białym.
W ciągu minionych niemal dwustu lat Szczer-
biec był przedmiotem badań, uczonych komentarzy,
sprzecznych poglądów, ale także fantastycznych spe-
kulacji i baśniowych marzeń.
Celem niniejszego studium jest przegląd dziejów
tego miecza i zarazem przypomnienie ważniejszych
opinii historyków, archeologów, także heraldyków i epi-
grafików oraz ostatecznie wyrażenie opinii własnej.
SZCZERBIEC W SKARBCU KORONNYM
(1320-1795)
Dnia 20 stycznia 1320 roku w romańskiej katedrze
na Wawelu arcybiskup gnieźnieński Janisław dokonał
koronacji Władysława Łokietka, przy czym po raz
pierwszy wzniesiony został miecz, nazwany potem
Szczerbcem (il. 1-3). Polska, od 1138 roku podzielo-
na na dzielnice rządzone przez książąt, znów stała
się zjednoczonym królestwem. Nawiązano do osoby
pierwszego monarchy, króla Bolesława Chrobrego, pa-
miętając o jego legendarnym mieczu, Szczerbcu. Ko-
ronacja była obrzędem liturgicznym mocno osadzo-
nym w tradycji Kościoła. Od średniowiecza ustaliła
się wiara, że aktu tego można dokonać jedynie koro-
ną uświęconą, uprzywilejowaną, przysłaną z Rzymu
przez papieża. Stąd wynikła konieczność strzeżenia
insygniów jako przedmiotów świętych i najcenniej-
szych, od których zależał los państwa. Zazwyczaj pre-
tendent do korony otrzymywał z Rzymu jedynie bullę
papieską zezwalającą na sakrę, do koronacji zaś słu-
żyły mu insygnia odziedziczone lub takie, jakie sam
sobie zamawiał u złotników. Co więcej, przez długi
czas insygnia koronacyjne uważane były za prywatną
własność monarchy, przechowywane w jego własnym
skarbcu wraz z innymi obiektami, głównie darami
od poddanych, darami otrzymywanymi od obcych
władców, a także trofeami wojennymi. Od czasów
Władysława Łokietka Kraków ustalił swą pozycję sto-
łeczną, a Skarbiec Koronny mieścił się na Wawelu, zra-
zu w pomieszczeniach skarbca katedralnego, następ-
nie w wybranych komnatach zamku królewskiego.
Po śmierci Łokietka syn jego Kazimierz wstąpił
na tron 25 kwietnia 1333 roku, przyjmując koronę - znów
z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława - i ujmując
Szczerbiec. Kolejny król, siostrzeniec Kazimierza Wiel-
kiego, Ludwik Węgierski, koronował się na Wawelu 17 li-
stopada 1370 roku, ale postanowił rządzić w Polsce przez
zastępców i szybko powrócił do Budy, zabierając ze sobą,
na wszelki wypadek, polskie insygnia koronacyjne wraz
ze Szczerbcem. Po śmierci Ludwika tron polski 16 paź-
dziernika 1384 roku odziedziczyła jego dziesięcioletnia
córka Jadwiga, w dwa lata później poślubiona Władysła-
wowi Jagielle, wielkiemu księciu litewskiemu, korono-
wanemu w Krakowie 4 marca roku 1386. Przy obu tych
aktach posłużono się nowymi koronami, brakowało też
Szczerbca. Polskie insygnia oryginalne, czyli uprzywi-
lejowane, zwrócone zostały Polsce dopiero w 1412 roku
przez króla Zygmunta Luksemburczyka. Uroczystość
przyjęcia insygniów barwnie opisał Długosz w swych
kronikach, wymieniając również ceremonialny miecz,
co prawda pomijając jego imię. To imię zapisał dopiero
przy koronacji Kazimierza Jagiellończyka, 25 czerwca
1447 roku, kiedy to „Jan Głowacz z Oleśnicy, wojewoda
sandomierski, trzymał miecz Szczerbcem zwany"1. Na-
zwę tę odnajdujemy też w najstarszym zachowanym in-
wentarzu Skarbca Koronnego, z roku 1475, pod hasłem
item gladius Styrbecz2.
Porządek koronacyjny, Ordo coronandi, ustalony
w średniowieczu na chrześcijańskim zachodzie, przy-
jęty w Polsce, miał charakter kanoniczny, zmieniał się
w ciągu wieków zaledwie w szczegółach. Najstarszy
310