DOI Artikel:
Chrościcki, Juliusz A.: Naukowo-literackie środowisko Villa Regia
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23829#0087
Juliusz A. Chrościcki
Nauko wo-literackie środowisko Yilla Regia*
Wstęp
f ~W ajmując się od lat zespołem architektonicznym
f Yilla Regia (Pałacem Kazimierzowskim)1, pel-
niącym funkcję podmiejskiej rezydencji królów
polskich wiatach 1636—1695, zebrałem informacje
o życiu intelektualnym dworu. Mam nadzieję, że będę
mógł poszerzyć wiedzę o nowe źródła, z okazji zapla-
nowanych kwerend w zagranicznych bibliotekach i ar-
chiwach.
Moim zdaniem, wzniesione budowle na terenie
rezydencji, ich plany i dekoracje, czy wspaniały ogród na
kilku poziomach skarpy wiślanej, potwierdzają wyjąt-
kowo wysoki poziom intelektualny dworzan za pano-
wania Wazów: Władysława IV i Jana Kazimierza,
a następnie za Jana III Sobieskiego i jego małżonki.
W połowie XVII wieku dokonywano na tym tere-
nie eksperymentów naukowych, które relacjonowano
w listach wysyłanych do stolic europejskich. W latach
1648—1667 ukształtowała się tradycja salonu literacko-
-naukowego Francuzek i Polek z dworu Ludwiki Ma-
rii, drugiej żony Władysława I\J a po jego śmierci, żony
Jana Kazimierza2.
Na panoramie Warszawy, rysunku Erika Dahlber-
gha z 1655 roku omawiany pałac został nazwany: —
„Konige Lusthaus”, a na późniejszej rycinie wedle tego
rysunku yilla Regia”3. Jan Antoni Chrapowicki, se-
kretarz i dworzanin królewski, nazwał go po odbudo-
wie w latach 1659—1662 —„Pałacem Ogrodowym”4,
a była to już własność królowej.
Księżna Anna Gonzaga, Palatyńska, odziedziczy-
ła rezydencję po śmierci swojej siostry królowej Lu-
dwiki Marii. Spadkobiercy i wierzyciele Anny sprzedali
rezydencję w 1678 roku królowi Janowi III i jego
małżonce Marii Kazimierze d’Arquien, wychowance
Ludwiki Marii. Pałac, zapisany królewiczowi Jakubo-
wi w roku 1690, spłonął w nocy z 29 na 30 grudnia
1695. W formie ruiny przetrwał aż do 1725 roku, sta-
jąc się po przebudowach częścią koszar gwardii króla
Augusta II.
Funkcjonowanie rezydencji królewskiej na Kra-
kowskim Przedmieściu w XVII-wiecznej Warszawie
wyjaśniają źródła drukowane i rękopiśmienne (listy,
diariusze, pamiętniki i utwory poetyckie), częściowo
cytowane w tym eseju.
Fiierarchia dworu
Dwór króla w XVII wieku liczył ok. 300 osób, a kró-
lowej 100 osób. Dzieci królewskie miały osobne dwory
— kilkuosobowe. Staroście warszawskiemu podlegała
gwardia królewska licząca ok. 600 żołnierzy i oficerów.
Hierarchia dworska, jak przywileje poszczególnych
dworzan, były opisane w Księgach Marszałkowskich,
a ich pensje i wydatki w Księgach Podskarbińskich.
XVII-wieczne archiwalia zostały w znacznej mierze
zniszczone lub znajdują się poza Polską. Chciałbym
tutaj podkreślić znaczenie i rolę cudzoziemców: Niem-
ców z terenów dzisiejszej Austrii, Szkotów, Włochów,
a szczególnie po połowie wieku — Francuzów.
Pierwszym opisem nowej organizacji dworu Zyg-
munta III Wazy, który zamieszkał na stałe w Warsza-
wie od roku 1611, była krakowska publikacja Teodora
Zawackiego pt. Specidum senatorum ac officiahum Re-
gin Poloniae aulaeque Regiae5. Obowiązywały sztywne
systemy hierarchii dworskiej, niezależne od poziomu
intelektualnego czy osiągnięć literackich i naukowych
poszczególnych dworzan.
Jak wiadomo, najważniejszym urzędnikiem dwo-
ru królewskiego w Polsce był marszałek wielki koron-
ny, a na Litwie marszałek wielki litewski. Kolejno
w hierarchii stali marszałkowie nadworni koronny i li-
tewski, działający po przekroczeniu przez dwór
królewski granicy Wielkiego Księstwa. Marszałków
wielkich i nadwornych (koronnych, bo piszemy o War-
szawie) zastępowali najczęściej podkomorzy wielcy,
którym podlegała niższa służba. Podkomorzy wielki
koronny czuwał nad wygodą i osobistym bezpieczeń-
stwem króla nie tylko w obrębie apartamentów kró-
lewskich. Znakiem jego władzy był pozłacany klucz,
tak jak marszałków — okazałe laski marszałkowskie.
Przy Władysławie IV do łaski pańskiej i wielkiego zna-
czenia doszedł Adam Kazanowski (ok. 1599—1649),
podkomorzy wielki koronny w latach 1634—1642, syn
Zygmunta Kazanowskiego (ok. 1563—1634), również
pełniący funkcję podkomorzego wielkiego koronnego
w latach 1633—16346. Adam Kazanowski mianowany
przez króla w roku 1637 kasztelanem sandomierskim,
zajmując w senacie 56 miejsce, publicznie występował
za osobą władcy, co uważano powszechnie za naduży-
cie i dowód pychy ze strony królewskiego faworyta.
N A U K O W O - L 1 T E R A C K I E ŚRODOWISKO V I L L A REGIA
83
Nauko wo-literackie środowisko Yilla Regia*
Wstęp
f ~W ajmując się od lat zespołem architektonicznym
f Yilla Regia (Pałacem Kazimierzowskim)1, pel-
niącym funkcję podmiejskiej rezydencji królów
polskich wiatach 1636—1695, zebrałem informacje
o życiu intelektualnym dworu. Mam nadzieję, że będę
mógł poszerzyć wiedzę o nowe źródła, z okazji zapla-
nowanych kwerend w zagranicznych bibliotekach i ar-
chiwach.
Moim zdaniem, wzniesione budowle na terenie
rezydencji, ich plany i dekoracje, czy wspaniały ogród na
kilku poziomach skarpy wiślanej, potwierdzają wyjąt-
kowo wysoki poziom intelektualny dworzan za pano-
wania Wazów: Władysława IV i Jana Kazimierza,
a następnie za Jana III Sobieskiego i jego małżonki.
W połowie XVII wieku dokonywano na tym tere-
nie eksperymentów naukowych, które relacjonowano
w listach wysyłanych do stolic europejskich. W latach
1648—1667 ukształtowała się tradycja salonu literacko-
-naukowego Francuzek i Polek z dworu Ludwiki Ma-
rii, drugiej żony Władysława I\J a po jego śmierci, żony
Jana Kazimierza2.
Na panoramie Warszawy, rysunku Erika Dahlber-
gha z 1655 roku omawiany pałac został nazwany: —
„Konige Lusthaus”, a na późniejszej rycinie wedle tego
rysunku yilla Regia”3. Jan Antoni Chrapowicki, se-
kretarz i dworzanin królewski, nazwał go po odbudo-
wie w latach 1659—1662 —„Pałacem Ogrodowym”4,
a była to już własność królowej.
Księżna Anna Gonzaga, Palatyńska, odziedziczy-
ła rezydencję po śmierci swojej siostry królowej Lu-
dwiki Marii. Spadkobiercy i wierzyciele Anny sprzedali
rezydencję w 1678 roku królowi Janowi III i jego
małżonce Marii Kazimierze d’Arquien, wychowance
Ludwiki Marii. Pałac, zapisany królewiczowi Jakubo-
wi w roku 1690, spłonął w nocy z 29 na 30 grudnia
1695. W formie ruiny przetrwał aż do 1725 roku, sta-
jąc się po przebudowach częścią koszar gwardii króla
Augusta II.
Funkcjonowanie rezydencji królewskiej na Kra-
kowskim Przedmieściu w XVII-wiecznej Warszawie
wyjaśniają źródła drukowane i rękopiśmienne (listy,
diariusze, pamiętniki i utwory poetyckie), częściowo
cytowane w tym eseju.
Fiierarchia dworu
Dwór króla w XVII wieku liczył ok. 300 osób, a kró-
lowej 100 osób. Dzieci królewskie miały osobne dwory
— kilkuosobowe. Staroście warszawskiemu podlegała
gwardia królewska licząca ok. 600 żołnierzy i oficerów.
Hierarchia dworska, jak przywileje poszczególnych
dworzan, były opisane w Księgach Marszałkowskich,
a ich pensje i wydatki w Księgach Podskarbińskich.
XVII-wieczne archiwalia zostały w znacznej mierze
zniszczone lub znajdują się poza Polską. Chciałbym
tutaj podkreślić znaczenie i rolę cudzoziemców: Niem-
ców z terenów dzisiejszej Austrii, Szkotów, Włochów,
a szczególnie po połowie wieku — Francuzów.
Pierwszym opisem nowej organizacji dworu Zyg-
munta III Wazy, który zamieszkał na stałe w Warsza-
wie od roku 1611, była krakowska publikacja Teodora
Zawackiego pt. Specidum senatorum ac officiahum Re-
gin Poloniae aulaeque Regiae5. Obowiązywały sztywne
systemy hierarchii dworskiej, niezależne od poziomu
intelektualnego czy osiągnięć literackich i naukowych
poszczególnych dworzan.
Jak wiadomo, najważniejszym urzędnikiem dwo-
ru królewskiego w Polsce był marszałek wielki koron-
ny, a na Litwie marszałek wielki litewski. Kolejno
w hierarchii stali marszałkowie nadworni koronny i li-
tewski, działający po przekroczeniu przez dwór
królewski granicy Wielkiego Księstwa. Marszałków
wielkich i nadwornych (koronnych, bo piszemy o War-
szawie) zastępowali najczęściej podkomorzy wielcy,
którym podlegała niższa służba. Podkomorzy wielki
koronny czuwał nad wygodą i osobistym bezpieczeń-
stwem króla nie tylko w obrębie apartamentów kró-
lewskich. Znakiem jego władzy był pozłacany klucz,
tak jak marszałków — okazałe laski marszałkowskie.
Przy Władysławie IV do łaski pańskiej i wielkiego zna-
czenia doszedł Adam Kazanowski (ok. 1599—1649),
podkomorzy wielki koronny w latach 1634—1642, syn
Zygmunta Kazanowskiego (ok. 1563—1634), również
pełniący funkcję podkomorzego wielkiego koronnego
w latach 1633—16346. Adam Kazanowski mianowany
przez króla w roku 1637 kasztelanem sandomierskim,
zajmując w senacie 56 miejsce, publicznie występował
za osobą władcy, co uważano powszechnie za naduży-
cie i dowód pychy ze strony królewskiego faworyta.
N A U K O W O - L 1 T E R A C K I E ŚRODOWISKO V I L L A REGIA
83