DOI Artikel:
Małkiewicz, Adam: Teoria architektury w nowożytnym piśmiennictwie polskim
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.26754#0129
problematyka teoretyczna obracała się w zasadzie wokół wciąż tych samych
podstawowych motywów wywodzących się od Witruwiusza i rozwijanych
przez europejską nowożytną teorię architektury. O ewolucji zasadniczych
poglądów decydowało tylko przemieszczanie akcentów, a przede wszystkim
przemiany w sferze teoretycznych motywacji. Jej rezultatem było kwestiono-
wanie niektórych zasad witruwianizmu w pismach z połowy w. XVIII, a odej-
ście od nich na przełomie w. XVIII/XIX. Ten proces był wynikiem przemian
zachodzących w europejskiej myśli architektonicznej, dla której wiek XVIII
był okresem stopniowego rozkładu tradycji witruwiańskiej, wyrażającego się
zarówno w pismach teoretycznych jak i w praktyce 6.
Analiza teoretycznych poglądów polskich autorów pozwoliła na ustalenie
obcych źródeł dla podjętych przez nich podstawowych idei. Odrębność pol-
skich pism zaznacza się często w cechach negatywnych — w ograniczeniu
problematyki, pominięciu bądź uproszczeniu niektórych zagadnień itp. Tylko
niektórzy teoretycy (Wąsowski, Sebastian Sierakowski) przez twórczą kompi-
lację osiągnęli pewną indywidualność swych dzieł. Rzadko polscy autorzy
wnosili do powszechnej teorii architektury własne przyczynki; dotyczy to
m. in. systemu porządków Wąsowskiego czy niektórych szczegółowych
elementów pcjęcia stosowności, wiążących się z odrębnością „nieba i zwyczaju
polskiego”. Birdziej samodzielne wydają się natomiast informacje o charakte-
rze praktycznym. Już uwagi Wąsowskiego i Tylkowskiego o gotyku wyraźnie
wskazują, iż polscy autorzy nie tylko z ksiąg czerpałi swą wiedzę o architektu-
rze. Z lokalną praktyką budowlaną mnją ścisły związek dwa istotne problemy
poruszone w pismach w. XVII i XVIII. Pod naciskiem miejscowej tradycji,
zresztą ocenianej krytycznie, niemal wszyscy autorzy zamieszczali obszerne
informacje techniczne dotyczące obróbki drewna i zasad konstrukcyjnych
budowli drewnianych, w znacznej mierze oparte na wskazaniach Witruwiusza,.
Ałbertiego i Pałladia 7. Bezpośrednio natomiast opierają się na połskiej,
praktyce architektonicznej modelowe opisy dworów, pałaców i zamków
w pismach Opalińskiego, Wąsowskiego, Haura, Bystrzonowskiego, Gro-
dzickiego - Zdzańskiego i Chmielowskiego, odzwierciadlające przemiany
jakim ulegały siedziby szlacheckie w w. XVII i XVIII 8. Problemy te wykra-
czają jednak poza zakres niniejszej pracy.
Polskie pisma o architekturze, przejmujące zasadnicze poglądy z euro-
pejskiej teorii i same niewiele do niej wnoszące, mogły odegrać tylko rolę
pośrednika. Jak już podkreślano, w Rzeczypospolitej szłacheckiej problemami
sztuki poważnej interesowała się tylko wąska elita umysłowa, ta jednak,.
6 To zjawisko analizuje Forssman, Dorisch, Jonisch, Korintisch, s. 112—118 (rozdzial: Abbau
des Vitruvianismus im 18. Jahrhundert).
7 Miłobędzki, Komentarz do Krótkiej nauki budowniczej, s. 53—55.
8 O problemie szlacheckiej siedziby wiejskiej w ujęciu Opalińskiego, Wąsowskiego i Haura
zob. tamże, passim, i Kowalczyk, Sebastiano Serlio, s. 195—196; w ujęciu Grodzickiego-Zdzań-
skiego zob. Małkiewicz, Podręcznik, s. 189—190.
121
podstawowych motywów wywodzących się od Witruwiusza i rozwijanych
przez europejską nowożytną teorię architektury. O ewolucji zasadniczych
poglądów decydowało tylko przemieszczanie akcentów, a przede wszystkim
przemiany w sferze teoretycznych motywacji. Jej rezultatem było kwestiono-
wanie niektórych zasad witruwianizmu w pismach z połowy w. XVIII, a odej-
ście od nich na przełomie w. XVIII/XIX. Ten proces był wynikiem przemian
zachodzących w europejskiej myśli architektonicznej, dla której wiek XVIII
był okresem stopniowego rozkładu tradycji witruwiańskiej, wyrażającego się
zarówno w pismach teoretycznych jak i w praktyce 6.
Analiza teoretycznych poglądów polskich autorów pozwoliła na ustalenie
obcych źródeł dla podjętych przez nich podstawowych idei. Odrębność pol-
skich pism zaznacza się często w cechach negatywnych — w ograniczeniu
problematyki, pominięciu bądź uproszczeniu niektórych zagadnień itp. Tylko
niektórzy teoretycy (Wąsowski, Sebastian Sierakowski) przez twórczą kompi-
lację osiągnęli pewną indywidualność swych dzieł. Rzadko polscy autorzy
wnosili do powszechnej teorii architektury własne przyczynki; dotyczy to
m. in. systemu porządków Wąsowskiego czy niektórych szczegółowych
elementów pcjęcia stosowności, wiążących się z odrębnością „nieba i zwyczaju
polskiego”. Birdziej samodzielne wydają się natomiast informacje o charakte-
rze praktycznym. Już uwagi Wąsowskiego i Tylkowskiego o gotyku wyraźnie
wskazują, iż polscy autorzy nie tylko z ksiąg czerpałi swą wiedzę o architektu-
rze. Z lokalną praktyką budowlaną mnją ścisły związek dwa istotne problemy
poruszone w pismach w. XVII i XVIII. Pod naciskiem miejscowej tradycji,
zresztą ocenianej krytycznie, niemal wszyscy autorzy zamieszczali obszerne
informacje techniczne dotyczące obróbki drewna i zasad konstrukcyjnych
budowli drewnianych, w znacznej mierze oparte na wskazaniach Witruwiusza,.
Ałbertiego i Pałladia 7. Bezpośrednio natomiast opierają się na połskiej,
praktyce architektonicznej modelowe opisy dworów, pałaców i zamków
w pismach Opalińskiego, Wąsowskiego, Haura, Bystrzonowskiego, Gro-
dzickiego - Zdzańskiego i Chmielowskiego, odzwierciadlające przemiany
jakim ulegały siedziby szlacheckie w w. XVII i XVIII 8. Problemy te wykra-
czają jednak poza zakres niniejszej pracy.
Polskie pisma o architekturze, przejmujące zasadnicze poglądy z euro-
pejskiej teorii i same niewiele do niej wnoszące, mogły odegrać tylko rolę
pośrednika. Jak już podkreślano, w Rzeczypospolitej szłacheckiej problemami
sztuki poważnej interesowała się tylko wąska elita umysłowa, ta jednak,.
6 To zjawisko analizuje Forssman, Dorisch, Jonisch, Korintisch, s. 112—118 (rozdzial: Abbau
des Vitruvianismus im 18. Jahrhundert).
7 Miłobędzki, Komentarz do Krótkiej nauki budowniczej, s. 53—55.
8 O problemie szlacheckiej siedziby wiejskiej w ujęciu Opalińskiego, Wąsowskiego i Haura
zob. tamże, passim, i Kowalczyk, Sebastiano Serlio, s. 195—196; w ujęciu Grodzickiego-Zdzań-
skiego zob. Małkiewicz, Podręcznik, s. 189—190.
121