Instytut Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]; Zakład Historii Sztuki <Danzig> [Hrsg.]: Porta Aurea: Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego (21.2022)

Oprócz bohaterów starożytnych i średniowiecznych identyfikuje się tu m.in. króla Fran-
cji Henryka IV, który pojednał katolików i protestantów, czy Spartanina Pausaniasa,
który zniechęcał Greków do toczenia bitew, a zamiast tego szukał schronienia za murami
miasta (tak Jacek Bielak). Zarówno reliefy (przedstawienie obrońców Republiki Rzym-
skiej, Muciusa Scavoli i Brutusa, przed absolutystycznymi rządami), jak i tonda tworzą
system odniesień pozycjonujących de facto niezależne miasto-państwo z jego republi-
kańskimi wartościami wobec zagrożeń ze strony państw ościennych. Elewacje domu
Johanna Zierenberga przy ul. Długiej 29 (ok. 1620, burmistrz 1630-1642) zdobią tera-
kotowe tonda z przedstawieniami rzymskich cesarzy, wykonane na podstawie rzymskich
monet - nota bene według reguły exempla contraria - dobrych i występnych władców,
jak Neron czy Caracalla.
W drugiej części artykułu poszukuję poza Gdańskiem analogicznych przykładów
politycznej ikonografii na fasadach kamienic. Dekoracja figuralna - prawdopodob-
nie z głowami władców - istniała na co najmniej czterech domach patrycjuszowskich
w Elblągu i jednym w Królewcu-Knipawie. Wymagające dalszych badań analogie odno-
towuję w Niderlandach (Mechelen - Zalm, Amsterdam - Huis met de hoofden). Portale
domów prywatnych w Hamburgu i Lubece były też niekiedy zdobione inskrypcjami,
najczęściej dewizami rodziny właściciela, często o charakterze moralizatorskim lub
etycznym. Ponadto w Lubece portale dekorował herb właściciela (najbardziej do naszego
kontekstu pasuje niezachowany dom na Braunstraße 2 z medalionami cesarskimi).
Pojedyncze herby władzy zwierzchniej, przedstawienia władców oraz motywy z historii
Rzymu pojawiają się pojedynczo w kamienicach fachwerkowych środkowych Niemiec
(Hildesheim - Kaiserhaus, 1587-1588) czy zdobionych sgraffitami domach Austrii czy
Czech (Weitra - Sgraffitohaus, 1580; Eggenburg - Hauptplatz nr 1, 1547). Analogii
dostarczają domy patrycjuszowskie dużych miast południowych Niemiec - Norymbergi,
Augsburga czy Ratyzbony z herbami suwerena na portalach lub wykuszach (Norym-
berga - Nassauer Haus, Chörlein z fryzem herbowym, 1433; dom Leonharda Becka von
Beckenstein w Augsburgu).
Ewidentnie polityczny charakter ma pochodzący z 1570 roku Dom Biblijny w Gör-
litz (Neißstrasse 29), którego bogata dekoracja fasady przedstawia sceny ze Starego
i Nowego Testamentu. W sytuacji konfliktu między Łużycką Ligą Sześciu Miast i habs-
burskim katolickim suwerenem kulminującego w tzw. Oberlausitzer Pönfallu (1547),
weimarski handlarz Hans Heinze podkreślił w ten sposób luterańskie wyznanie miesz-
kańców miasta. Mniej konfrontacyjny jest najpóźniejszy wybrany przykład porów-
nawczy - dekoracja fasady wrocławskiego Domu pod Siedmioma Elektorami (1672)
z płaskorzeźbą orła Habsburgów i insygniami cesarskimi w portalu oraz malowidłami
przedstawiającymi Elektorów jest pomnikiem lojalności wobec suwerena, radcy cesar-
skiego Benjamina Hella von Hellenfelda. Te izolowane, potraktowane jako case studies
przykłady nie zmieniają mojego wniosku, że programy ikonograficzne zawarte w deko-
racji kamienic Gdańska są unikatowe w porównaniu z domami mieszczańskimi innych
miast północnoeuropejskich. W sposób wyrazisty nawiązują do specyficznej sytuacji
politycznej miasta i jego roszczeń do zachowania autonomii.

Politische
Inhalte des
Dekors...