Rocznik Historii Sztuki (8.1970)

ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI

STUDIA NAD RZEŹBĄ W STRZELNIE
1. KOLUMNY RZEŹBIONE KOŚCIOŁA KLASZTORNEGO*

Kościół klasztorny norbertanek w Strzelnie i stojąca opodal rotunda Św. Prokopa od dawna przy-
ciągały uwagę polskich naukowców1. Znaczenie tego zespołu dla sztuki romańskiej ujawniło się jednak
w całym blasku dopiero po drugiej wojnie światowej, gdy odsłonięto słynne już dziś rzeźbione kolumny
z barokowej murowanej powłoki filarów międzynawowych bazyliki klasztornej (il. 1).

Kolumny strzelneńskie wraz z czterema figuralnymi tympanonami i znaczną ilością fragmentów
rzeźbiarskich tworzą zespół stylowo jednorodny. Obszerny ten cykl rzeźby figuralnej przewyższa jako-
ścią i bogactwem treści ikonograficznych nie tylko zabytki polskiej romaniki, ale także wszystkie bez
wyjątku rzeźbiarskie pomniki tej epoki na wschód od Łaby i w ogóle w Europie środkowo-wschodniej.
Jest rzeczą zadziwiającą, że tak ważny zabytek, którego ciężar gatunkowy został rychło właściwie oce-
niony, nie został do dziś opracowany przez historyka sztuki, jeżeli nie liczyć komunikatu o odkryciu2
i opisu o charakterze krótkiego inwentarza3.

Klasztor norbertanek w Strzelnie został założony po połowie XII w. przez wojewodę kujawskiego,
Piotra Wszeborowicza4. Źródła z początku XIII w., omawiające posiadłości klasztoru, pozwalają określić
czas fundacji, w każdym zaś razie czas zasadniczego uposażenia konwentu, na lata około 1175 r.5 Z 1193 r.
pochodzi bulla protekcyjna papieża Celestyna III. Dowiadujemy się z niej, że klasztorem rządziła pod-
ówczas ksieni Beatrix6. W 1212 r. wymieniona jest w jednym z dokumentów bazylika w Strzelnie
poświęcona NMP i Św. Krzyżowi7. To wcześniejsze zapewne wezwanie zostaje zastąpione w 1216 r.
innym patrocinium. Z roku tego zachowała się bowiem wzmianka o konsekracji kościoła klasztornego,
który dedykowano NMP i Św. Trójcy8. Skąpe przekazy źródłowe były ostatnio przedmiotem wielu
hipotez i rozbieżnych interpretacji ze strony historyków.

* Praca o kolumnach strzelneńskich, referowana we wstępnej postaci w Institut d'Histoire de l'Art przy Sorbonie w dniu
9 maja 1965 г., była następnie przedstawiona na zjeździe historyków sztuki w Munster w dniu 5 sierpnia 1966 r. por. Kunst-
chronik, 19, 1966 s. 312/313. Pierwsza część niniejszej pracy ukazała się pt. Die figurierten Sàulen von Strzelno [w:] „Zeitschrift
fur Kunstgeschichte", 30, 1967, s. 273; część druga w nieco odmiennej postaci opublikowana została pt. Mélanges offerts à René
Crozet, 2 Poitiers 1966, s. 1131.

1 Por. zestawienie literatury u Z. Swiechowskiego, Budownictwo romańskie w Polsce, Wrocław 1963, s. 260—261.

2 Z. Kępiński, Odkrycie w Strzelnie, „Biuletyn Historii Sztuki", 8, 1946, s. 202 nn.

3 Z. S wiechowski, op. cit., s. 255 nn.

4 "Wg W. Posadzówny, W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, [w:] Rocznik historyczny, 37,
1937, s. 25, 33 nn. Poglądy Posadzówny zostały przyjęte nieomal powszechnie. Ostatnie usiłowania niektórych historyków,
zmierzające do wysunięcia na plan pierwszy innego Piotra, śląskiego magnata Własta, oparte o niepewną wzmiankę u Długo-
sza (H.P. I — s. 547) nie wydają się mieć poważniejszej podstawy. Por. S. Bieniek, Uwagi nad powstaniem klasztoru w Strzelnie
i fundacjami Piotra Własta i jego rodu z ok. połowy XII w., [w:] Prace Komisji Historycznej Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego,
2,1964.

5 Chodzi o wyrok opata Mengoza z 1215 r. w sprawach spornych pomiędzy klasztorem strzelneńskim a biskupem
Bartonem. Wynika stąd, że klasztor jest użytkownikiem własności ziemskich od lat czterdziestu. B. Ulanowski, Dokumenty
kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII w., Kraków 1887, s. 117, nr 2.

6 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, 1, Poznań 1877, nr 32.

7 Ulanowski, op. cit., s. 116, nr 1.

8 Ulanowski, op. cit., s. 119, 134.