DOI Artikel:
Chrościcki, Juliusz A.: Rex et Regnum Poloniae: Z dziejów propagandy w sztuce Wazów
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14265#0148
Rocznik Historii Sztuki, t. XIV
Ossolineum 1984
PL ISSN 0080-3472
JULIUSZ A. CHROŚCICKI
REX ET REGNUM POLONIAE
Z DZIEJÓW PROPAGANDY W SZTUCE WAZÓW*
WPROWADZENIE
Wedle określenia Bernaysa „prawie wszystko jest propagandą" ', wliczając tutaj współczesny
system informacji, oświaty, sposób życia czy sztukę. Young za podstawową cechę propagandy
uważa „użycie symboli"2, a Laswell identyfikuje ją z techniką manipulowania przedstawieniami \
które mogą występować w formie mówionej, pisanej czy malowanej.
Dla historyków propagandy4 do typowych form działań należały literatura, teatr i sztuka
w starożytnej Grecji, a zwłaszcza w okresie tyranów. Pizystrat przekształcił tekst Odysei w zbiór
pieśni propagandowych, a Dionizje w święta reżymu, opartego na sile armii i depolityzacji mas.
Wyludnione place miast upiększał swoimi pomnikami i świątyniami. W starożytnym Rzymie
udoskonalono metody propagandy, zwłaszcza przeznaczonej dla innych narodów i krajów, przy
pomocy monet, medali, pomników na granicy państwa i łuków triumfalnych. W okresie nowo-
żytnym znaczenie druków z rycinami przewyższyło wymowę architektury czy malarstwa i rzeźby.
Sztukę polską XVI i XVII wieku interpretowano już od dawna pod tym kątem, zwracając
uwagę na aktualizację wyrażonych przez nią treści politycznych. Kiedy indziej pisano o propagan-
dowych funkcjach, jakie pełniła sztuka wobec władzy królewskiej w Polsce. Wreszcie przy konsta-
tacji, iż Polska była krajem „bez stosów'*, konfrontacja między katolicyzmem a reformacją była
pokojowa, polemiki między wyznaniami ograniczały się do prób nakłaniania i przekonywania
środkami retoryki kaznodziejskiej czy publicystycznej.
Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej: wolność szlachecka z elekcją „viritim" króla, wybieralność
posłów na sejmik czy sejm, a także deputatów, sędziów czy komisarzy, wiązały się z koniecznością
prowadzenia skutecznych akcji i kampanii propagandowych. Mistrzowskie przekonywanie opinii
szlacheckiej do stawianych pod jej rozwagę propozycji, „ucieranie" artykułów sejmikowych czy
sejmowych zmuszało do stopniowego rozwijania zręcznej agitacji, a nie tylko samej umiejętności
prowadzenia polemik. Zainteresowanie historyków sposobami i formami kształtowania opinii szla-
checkiej XVI i XVII wieku wiąże się z rozwijaniem badań nad przemianami ideologicznymi5.
* Fragment rozprawy o roli propagandy w sztuce polskiej (1587 1668).
1 E. L. Bernays. Propaganda. Nowy Jork 1928. passim.
2 K. Young. Social Psycholog): Nowy Jork 1944. s. 505 n.
! H. D. Laswell. hasło 'Propaganda' (w:] Encyclopedia of the Social Sciences. Nowy Jork 1930. O definicji propagandy
w odniesieniu do polskiej przeszłości pisał m. in. A. Knot. S. Kot. W. Czapliński. J. Tazbir i M. Korolko.
4 M. in. A. Sturminger. Politische Propaganda in der Weltgeschichte. Beispiele von Allcrliim his in die Gegenwart.
Salzburg Wiedeń Lipsk 1938; tenże. 3000 Jahre Politische Propaganda. Monachium 1960; J. Ellul. Histoire de la Propa-
gande. Paryż 1962; H. Buchli. 6000 Jahre Werhung. t. 1 3. Berlin 1962.
f J. Maciszewski. Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce dohy kontrreformacji [w:] Wiek XVII
kontrreformacja Barok. Prace z Historii Kultury pod red. J. Pelca. Wrocław 1970. s. 55 n.
19- Rocznik Historii... t. XIV
Ossolineum 1984
PL ISSN 0080-3472
JULIUSZ A. CHROŚCICKI
REX ET REGNUM POLONIAE
Z DZIEJÓW PROPAGANDY W SZTUCE WAZÓW*
WPROWADZENIE
Wedle określenia Bernaysa „prawie wszystko jest propagandą" ', wliczając tutaj współczesny
system informacji, oświaty, sposób życia czy sztukę. Young za podstawową cechę propagandy
uważa „użycie symboli"2, a Laswell identyfikuje ją z techniką manipulowania przedstawieniami \
które mogą występować w formie mówionej, pisanej czy malowanej.
Dla historyków propagandy4 do typowych form działań należały literatura, teatr i sztuka
w starożytnej Grecji, a zwłaszcza w okresie tyranów. Pizystrat przekształcił tekst Odysei w zbiór
pieśni propagandowych, a Dionizje w święta reżymu, opartego na sile armii i depolityzacji mas.
Wyludnione place miast upiększał swoimi pomnikami i świątyniami. W starożytnym Rzymie
udoskonalono metody propagandy, zwłaszcza przeznaczonej dla innych narodów i krajów, przy
pomocy monet, medali, pomników na granicy państwa i łuków triumfalnych. W okresie nowo-
żytnym znaczenie druków z rycinami przewyższyło wymowę architektury czy malarstwa i rzeźby.
Sztukę polską XVI i XVII wieku interpretowano już od dawna pod tym kątem, zwracając
uwagę na aktualizację wyrażonych przez nią treści politycznych. Kiedy indziej pisano o propagan-
dowych funkcjach, jakie pełniła sztuka wobec władzy królewskiej w Polsce. Wreszcie przy konsta-
tacji, iż Polska była krajem „bez stosów'*, konfrontacja między katolicyzmem a reformacją była
pokojowa, polemiki między wyznaniami ograniczały się do prób nakłaniania i przekonywania
środkami retoryki kaznodziejskiej czy publicystycznej.
Zasady ustrojowe Rzeczypospolitej: wolność szlachecka z elekcją „viritim" króla, wybieralność
posłów na sejmik czy sejm, a także deputatów, sędziów czy komisarzy, wiązały się z koniecznością
prowadzenia skutecznych akcji i kampanii propagandowych. Mistrzowskie przekonywanie opinii
szlacheckiej do stawianych pod jej rozwagę propozycji, „ucieranie" artykułów sejmikowych czy
sejmowych zmuszało do stopniowego rozwijania zręcznej agitacji, a nie tylko samej umiejętności
prowadzenia polemik. Zainteresowanie historyków sposobami i formami kształtowania opinii szla-
checkiej XVI i XVII wieku wiąże się z rozwijaniem badań nad przemianami ideologicznymi5.
* Fragment rozprawy o roli propagandy w sztuce polskiej (1587 1668).
1 E. L. Bernays. Propaganda. Nowy Jork 1928. passim.
2 K. Young. Social Psycholog): Nowy Jork 1944. s. 505 n.
! H. D. Laswell. hasło 'Propaganda' (w:] Encyclopedia of the Social Sciences. Nowy Jork 1930. O definicji propagandy
w odniesieniu do polskiej przeszłości pisał m. in. A. Knot. S. Kot. W. Czapliński. J. Tazbir i M. Korolko.
4 M. in. A. Sturminger. Politische Propaganda in der Weltgeschichte. Beispiele von Allcrliim his in die Gegenwart.
Salzburg Wiedeń Lipsk 1938; tenże. 3000 Jahre Politische Propaganda. Monachium 1960; J. Ellul. Histoire de la Propa-
gande. Paryż 1962; H. Buchli. 6000 Jahre Werhung. t. 1 3. Berlin 1962.
f J. Maciszewski. Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce dohy kontrreformacji [w:] Wiek XVII
kontrreformacja Barok. Prace z Historii Kultury pod red. J. Pelca. Wrocław 1970. s. 55 n.
19- Rocznik Historii... t. XIV