DOI Artikel:
Kutzner, Marian: Trzynastowieczna kaplica zamku w Raciborzu: architektoniczny pomnik wydarzenia politycznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0047
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
MARIAN KUTZNER
TRZYNASTOWIECZNA KAPLICA ZAMKU W RACIBORZU
ARCHITEKTONICZNY POMNIK WYDARZENIA POLITYCZNEGO
Zwiedzając przebudowany gruntownie i zdewastowany zamek raciborski, a nawet wchodząc do
wnętrza jego kaplicy — jedynego reliktu średniowiecznego — często nie zdajemy sobie sprawy, iż
stoimy przed dziełem artystycznym wyjątkowej rangi oraz przed ważkim pomnikiem dziejowym,
wzniesionym u schyłku XIII w1. Kaplica ta została bowiem pokryta w XIX w. grubym, banalnym
płaszczem neogotyckim, który upodobnił ją do sąsiednich budynków browaru i administracji domeny
ziemskiej. Natomiast we wnętrzu drażni nas jej nieskładna i niejednorodna struktura architektoniczna.
Jest ona rezultatem licznych zabiegów restauratorskich, podjętych już nawet w początku XVI w., kiedy
to starano się odtworzyć w formach historycznych dwie ściany (południową i zachodnią) oraz sklepienie,
zawalone w pożarze, który wybuchł 29 lipca 1519 r. Podobnie nieudolna i natrętna rekonstrukcja,
przeprowadzona w 1. 1858— 1873, poważnie uszkodziła historyczną substancję zabytku. W wyniku tego
wszystkiego, zachowały się z pierwotnego obiektu tylko dwie ściany: północna i wschodnia. Również
zapewne z pierwotnego założenia pochodzi jego ogólna dyspozycja.
Wykorzystując z kolei dawne opisy lustracyjne2 oraz liczne rysunki inwentaryzacyjne pochodzące
z początku XVII i z XIX w.3 — a dokumentujące szczegółowo stan kaplicy sprzed jej kolejnych
przebudów — możemy dość dokładnie zrekonstruować pierwotny kształt i funkcję budowli. Również
prace wykopaliskowe przeprowadzone ostatnio w pobliżu kaplicy wyjaśniły wiele istotnych kwestii4.
Była to najpewniej duża, wolno stojąca kaplica, zlokalizowana w obrębie obszernego majdanu
w pobliżu bramy grodu, zabudowanego jeszcze w końcu XIII w. licznymi domami drewnianymi i oto-
czonego wysokim wałem drewniano-ziemnym. Dopiero później (gdzieś na początku XIV w.) dostawiono
do niej, od północy, skrzydło monumentalnego pałacu książęcego, a w 2. połowie XV w. zastąpiono
stary wał grodu murowaną kurtyną obronną5. Zapewne wówczas zjawiły się w obrębie zamku nowe
liczne murowane budynki gospodarcze i pomocnicze. Była więc nasza budowla najstarszym i jedynym
1 Dzieje obiektu najpełniej omawiają: A. Weltzel, Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor, wyd. II, Ratibor 1881;
tenże, Chronik der Parochie Ostróg bei Ratibor, 1882; H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz
Schlesien, t. IV: Die Kunstdenkmaler des Regierungs-Bezirks Oppeln, Breslau 1892, s. 331 — 333; G. Hyckel, Geschichte der
Stadt Ratibor, t. I: Friihzeit bis J. 1336, Ratibor 1937; tenże, Geschichte der Stadt Ratibor. Das Mittelalter, Augsburg
1956; M. Kutz ner, Racibórz, Wrocław 1965.
2 Są to lustracje dóbr i zamku raciborskiego przeprowadzone w 1. 1532, 1567, 1597, 1609, 1642 i 1658, a przechowywane
dziś w Wojewódzkim Archiwum Państwowym we Wrocławiu pod sygnaturą: Rep. 35/I/97a — i. Najważniejsze są dla nas
opisy z 1595 r. (Rep. 35/I/97/e) i 1642 (Rep. 35/I/97g) publikowane w tłumaczeniu: Kutzner, op. cit., s. 61.
3 Rysunki inwentaryzacyjne W. Saebischa wykonane w 1609 г., były przechowywane do 1945 r. w zbiorach Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Natomiast Cuno (Bemerkungen zu der Skizze von der Ratiborer Schloss-Kapelle, „Zeitschrift
fur Bauwesen", R. II: 1852, z. 2, szp. 210 — 212 i tab. 43) prezentuje stan obiektu przed pożarem w 1853 r. Taki sam
obraz dają rysunki inwentaryzacyjne wykonane w 1853 r. — już po zniszczeniach pożarem (dziś zdeponowane w Powiatowym
Archiwum Państwowym w Raciborzu pod sygnaturą Rep. 7.III a—d).
4 H. N ej owa, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na Ostrogu w Raciborzu, „Opolski Rocznik Muzealny", t. 2:
1966, s. 143— 149; taże, Kultura materialna wczesnośredniowiecznego Raciborza na podstawie badań wykopaliskowych na
Ostrogu, Racibórz 1978; J. K. Kozłowski, M. Kutzner, Sprawozdanie z prac architektoniczno-wykopaliskowych prowadzo-
nych w obrębie zamku raciborskiego, [w:] Terenowe badania archeologiczne na Opolszczyźnie, Opole 1963, s. 39, 40.
5 Kutzner, op. cit., s. 40, 60: Kozłowski, Kutzner, op. cit., s. 40.
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
MARIAN KUTZNER
TRZYNASTOWIECZNA KAPLICA ZAMKU W RACIBORZU
ARCHITEKTONICZNY POMNIK WYDARZENIA POLITYCZNEGO
Zwiedzając przebudowany gruntownie i zdewastowany zamek raciborski, a nawet wchodząc do
wnętrza jego kaplicy — jedynego reliktu średniowiecznego — często nie zdajemy sobie sprawy, iż
stoimy przed dziełem artystycznym wyjątkowej rangi oraz przed ważkim pomnikiem dziejowym,
wzniesionym u schyłku XIII w1. Kaplica ta została bowiem pokryta w XIX w. grubym, banalnym
płaszczem neogotyckim, który upodobnił ją do sąsiednich budynków browaru i administracji domeny
ziemskiej. Natomiast we wnętrzu drażni nas jej nieskładna i niejednorodna struktura architektoniczna.
Jest ona rezultatem licznych zabiegów restauratorskich, podjętych już nawet w początku XVI w., kiedy
to starano się odtworzyć w formach historycznych dwie ściany (południową i zachodnią) oraz sklepienie,
zawalone w pożarze, który wybuchł 29 lipca 1519 r. Podobnie nieudolna i natrętna rekonstrukcja,
przeprowadzona w 1. 1858— 1873, poważnie uszkodziła historyczną substancję zabytku. W wyniku tego
wszystkiego, zachowały się z pierwotnego obiektu tylko dwie ściany: północna i wschodnia. Również
zapewne z pierwotnego założenia pochodzi jego ogólna dyspozycja.
Wykorzystując z kolei dawne opisy lustracyjne2 oraz liczne rysunki inwentaryzacyjne pochodzące
z początku XVII i z XIX w.3 — a dokumentujące szczegółowo stan kaplicy sprzed jej kolejnych
przebudów — możemy dość dokładnie zrekonstruować pierwotny kształt i funkcję budowli. Również
prace wykopaliskowe przeprowadzone ostatnio w pobliżu kaplicy wyjaśniły wiele istotnych kwestii4.
Była to najpewniej duża, wolno stojąca kaplica, zlokalizowana w obrębie obszernego majdanu
w pobliżu bramy grodu, zabudowanego jeszcze w końcu XIII w. licznymi domami drewnianymi i oto-
czonego wysokim wałem drewniano-ziemnym. Dopiero później (gdzieś na początku XIV w.) dostawiono
do niej, od północy, skrzydło monumentalnego pałacu książęcego, a w 2. połowie XV w. zastąpiono
stary wał grodu murowaną kurtyną obronną5. Zapewne wówczas zjawiły się w obrębie zamku nowe
liczne murowane budynki gospodarcze i pomocnicze. Była więc nasza budowla najstarszym i jedynym
1 Dzieje obiektu najpełniej omawiają: A. Weltzel, Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor, wyd. II, Ratibor 1881;
tenże, Chronik der Parochie Ostróg bei Ratibor, 1882; H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmaler der Provinz
Schlesien, t. IV: Die Kunstdenkmaler des Regierungs-Bezirks Oppeln, Breslau 1892, s. 331 — 333; G. Hyckel, Geschichte der
Stadt Ratibor, t. I: Friihzeit bis J. 1336, Ratibor 1937; tenże, Geschichte der Stadt Ratibor. Das Mittelalter, Augsburg
1956; M. Kutz ner, Racibórz, Wrocław 1965.
2 Są to lustracje dóbr i zamku raciborskiego przeprowadzone w 1. 1532, 1567, 1597, 1609, 1642 i 1658, a przechowywane
dziś w Wojewódzkim Archiwum Państwowym we Wrocławiu pod sygnaturą: Rep. 35/I/97a — i. Najważniejsze są dla nas
opisy z 1595 r. (Rep. 35/I/97/e) i 1642 (Rep. 35/I/97g) publikowane w tłumaczeniu: Kutzner, op. cit., s. 61.
3 Rysunki inwentaryzacyjne W. Saebischa wykonane w 1609 г., były przechowywane do 1945 r. w zbiorach Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Natomiast Cuno (Bemerkungen zu der Skizze von der Ratiborer Schloss-Kapelle, „Zeitschrift
fur Bauwesen", R. II: 1852, z. 2, szp. 210 — 212 i tab. 43) prezentuje stan obiektu przed pożarem w 1853 r. Taki sam
obraz dają rysunki inwentaryzacyjne wykonane w 1853 r. — już po zniszczeniach pożarem (dziś zdeponowane w Powiatowym
Archiwum Państwowym w Raciborzu pod sygnaturą Rep. 7.III a—d).
4 H. N ej owa, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na Ostrogu w Raciborzu, „Opolski Rocznik Muzealny", t. 2:
1966, s. 143— 149; taże, Kultura materialna wczesnośredniowiecznego Raciborza na podstawie badań wykopaliskowych na
Ostrogu, Racibórz 1978; J. K. Kozłowski, M. Kutzner, Sprawozdanie z prac architektoniczno-wykopaliskowych prowadzo-
nych w obrębie zamku raciborskiego, [w:] Terenowe badania archeologiczne na Opolszczyźnie, Opole 1963, s. 39, 40.
5 Kutzner, op. cit., s. 40, 60: Kozłowski, Kutzner, op. cit., s. 40.