Rocznik Historii Sztuki (17.1988)

Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472

ANDRZEJ FISCHINGER

KIELICH JANA GLASERA

Złotnictwo polskie XVI w. jest mało znane. Tego oczywistego faktu nie zmienia poszerzająca się
wiedza o działających w tym czasie warsztatach ■ w różnych ośrodkach ani odkrywane — zresztą
niezbyt licznie — dzieła, przede wszystkim w wyniku sporządzania Katalogu zabytków sztuki w Polsce.
Ponieważ daleko jest jeszcze do stworzenia w miarę spójnego obrazu złotnictwa okresu renesansu,
każdy ujawniony obiekt (zwłaszcza sygnowany) zasługuje na uwagę.

W 1977 r. został nabyty do zbiorów wawelskich srebrny, pozłacany i kameryzowany kielich
mszalny o pięciodzielnej stopie i trzonie, spłaszczonym, okrągłym nodusie i wydatnej czarze ujętej
w ażurowy koszyczek, obejmujący ponad połowę jej wysokości1. Stopa ma kształt kwiatowej rozety
złożonej z pięciu dużych płatków zakończonych półkoliście, rozdzielonych pięcioma trójkątnymi; jej
brzeg tworzy bogato profilowany cokół ożywiony rzędem listków, pola główne wypełniają kartusze
z uskrzydlonymi głowami aniołów, pola boczne zaś otrzymały ornament podkreślający ich „kwiatowy"
charakter. Trzon oddziela od stopy profilowany gzyms oraz ażurowa koronka wycinana w lilie, jego
powierzchnie tworzą tła dla liter napisów: IESVS i MARIA. Nodus ma także kształt rozety
uformowanej z mięsistych płatków o podgiętych brzegach, rozdzielonych żeberkami. Koszyczek czary
tworzą wysmukłe puklowania, na przemian z ażurowymi polami z wycięciami w formie owali, przy
czym brzeg tej kompozycji uformowany z półkoli i trójkątów nawiązuje do zarysu stopy. Koszyczek
zamyka od góry rodzaj fryzu o profilowanych krawędziach, a wieńczy koronka złożona z powtarza-
jących się ornamentów zestawionych z wolutek w kształcie litery С z listkami i uproszczonymi
palmetkami. Dodatkową ozdobę naczynia stanowią kryształy górskie szlifowane w rauty i osadzone
w wysokich kasztach; kameryzacja ta obejmowała pierwotnie wszystkie zasadnicze części kielicha.
Kamienie wypełniają gęstym rytmem fryz koszyczka, osadzone na małych rozetkach akcentują brzeg
nodusa, a znajdowały się także na stopie, jak o tym świadczą pozostałe po nich otworki
u zbiegów płatków rozety.

Dekoracja kielicha wskazuje, że wykonano go w 2. połowie XVI w., a ściślej w latach siedem-
dziesiątych lub osiemdziesiątych stulecia. Pewne cechy, jak „rozetowa" stopa, a zwłaszcza koronka
odgraniczająca stopę od trzonu, łączą go z Wielkopolską, gdyż oba te motywy występują w późno-
gotyckich kielichach zachowanych na tym właśnie terenie2. Rozpoznanie to potwierdzają znaki
złotnicze wybite na brzegu stopy: miejski w kształcie skrzyżowanych kluczy (nieco zniekształcony,

1 Nr inw. PZSW 6371. Wys. 21,6 cm, średn. stopy 14,4, średn. czary 10,2 cm, waga 594 g. Proweniencja zabytku nie znana.

2 Wielolistne stopy występujące stale w kielichach od XIV w. najczęściej składają się z jednakowych płatków zakończonych
półkoliście;, równolegle w różnych ośrodkach europejskich pojawiają się stopy o płatkach zróżnicowanych, czyli „rozetowe".
Na terenie Wielkopolski są one znane z 1. polowy XVI w. (np. kielichy: niedatowane w Dusznikach i Śremie oraz
datowane we Włoszakowicach z 1542 r. i w Radomicku z 1550 r. Por. Katalog zabytków sztuki w Polsce, (dalej KZSP),
T. V: Województwo poznańskie, pod redakcją T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej; z. 23: Powiat szamotulski, 1966, s. 4,
fig. 139; z. 25: Powiat śremski, 1961, s. 48, fig. 105; z. 12: Powiat leszczyński, 1975, s. 101, fig. 295 i s. 69, fig. 296).
Zdecydowana większość gotyckich kielichów w Wielkopolsce posiada motyw korony na przejściu stopy w trzon, w związku
z czym jest on uważany za element charakterystyczny dla środowiska poznańskiego (por. J. Chrząszczewska, Gotyckie
złotnictwo kościelne w Wielkopolsce i poznańskie warsztaty złotnicze, Prace Komisji Historii Sztuki, VIII: 1939— 1946, s. 267).
Motyw ten występuje także w niektórych kielichach pomorskich oraz wschodnioniemieckich, natomiast nie jest znany
w Małopolsce.