DOI Artikel:
Mac̨zyński, Ryszard: Bezwieżowa fasada warszawskiego kościoła Pijarów (przyczynek do dziejów palladianizmu w Polsce)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0341
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
RYSZARD MĄCZYŃSKI
BEZWIEŻOWA FASADA WARSZAWSKIEGO KOŚCIOŁA PIJARÓW
(PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW PALLADIANIZMU W POLSCE)*
Przy ulicy Długiej w Warszawie, pomiędzy dwoma niegdyś pijarskimi pałacami, wznosi się
dawny zakonny kościół, zbudowany w 2. połowie XVII stulecia, konsekrowany pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej-Łaskawej oraz świętych Pryma i Felicjana1. Szczególną uwagę
zwraca jego wspaniała XVIII-wieczna fasada, ujęta wielkim i małym porządkiem, zza której wychylają
się dwie wysokie wieże, odsunięte nieco ku tyłowi, osadzone nad korpusem gmachu (il. 3).
Jeszcze do niedawna sądzono, że zakomponowanie zachodniej partii kościoła stanowi późniejsze
wprawdzie, ale całkowicie jednorodne dzieło. Zaprzeczyły temu wszakże odkryte przez Zdzisława
Bienieckiego, wykonane w 1701 r. rysunki Jana Jerzego Feyge, gdzie m. in. przedstawiono Piarum
Scholarum Closter und Kirche2 (il. 1). Wizerunek ów pozwolił stwierdzić, że należy mówić nie
o jednej, lecz o dwóch różnych fasadach: wcześniejszej dwuwieżowej, poprzedzonej dziedzińcem,
wzniesionej — jak ustaliła Barbara Olszewska — w przedziale 1. 1681— 16893, oraz późniejszej,
usytuowanej w pierzei ulicy, w istocie bezwieżowej, dostawionej bowiem tylko do poprzedniej,
z której zachowano wieże.
Dotychczas nie został jasno określony czas powstania bezwieżowej fasady, wysuwane zaś
sugestie, najczęściej nie poparte żadnymi konkretniejszymi argumentami, obejmują pól stulecia —
od 1712 po 1762 r. Ostatnia z dat, pojawiająca się głównie w starszych opracowaniach4, została
zarzucona w momencie, gdy Zbigniew Rewski odkrył testament Józefa Fontany, a nader enigmatyczną
wzmiankę o należności winnej spadkobiercom przez stołecznych Pijarów, zinterpretował przypisując
wykonanie fasady temu architektowi5. Atrybucja została niemal powszechnie zaakceptowana w literaturze
przedmiotu, musiało zatem również zmienić się datowanie dzieła — przed 1741 г., w którym zmarł
* Pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Pani mgr inż. Eleonorze Bergman za sporządzenie rysunków, bez których
artykuł ten nie uzyskałby pożądanego kształtu.
1 W przygotowaniu znajduje się monografia Kościół Pijarów {garnizonowy), przewidziana jako publikacja w serii
Zabytki Warszawy; tam szczegółowo zostaną omówione dzieje całego zespołu gmachów zakonnych, tu wypadnie ograniczyć
się jedynie do kwestii ściśle związanych z tematem, redukując zresztą do minimum liczbę i objętość przypisów.
2 Zob. Z. Bieniecki, Obraz Warszawy z 1701 roku w rysunkach Jana Jerzego Feyge, „Biuletyn Historii Sztuki"
(dalej: BHS), R. XXXIX: 1977, nr 3, s. 267.
3 Zob. B. Olszewska, Kościół Pijarów w Warszawie, praca magisterska napisana pod kier. prof. S. Lorentza,
Warszawa 1971, mpis w Archiwum Głównym Uniwersytetu Warszawskiego, sygnatura WH 71 656, s. 36. Autorce
składam podziękowania za wyrażoną zgodę na skorzystanie z rozprawy.
4 Zob. np. W. Korotyński, Warszawa — kościół N.M.P. Łaskawej, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego
i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, t. XIII, Warszawa 1893, s. 50.
W istocie datę zaczerpnięto z niezbyt precyzyjnego przekazu: [J. Bystrzycki], Historia zaprowadzenia instytutu księży
Pijarów do Warszawy, [w:] Popis publiczny uczniów Szkoły Wojewódzkiej Warszawskiej księży Pijarów..., Warszawa
1820, s. 8.
5 Zob. Z. Rewski, Działalność architektoniczna warszawskich Fontanów, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury" (dalej:
BHSiK), R. II: 1933/1934. nr 4, s. 267 n.
43 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
RYSZARD MĄCZYŃSKI
BEZWIEŻOWA FASADA WARSZAWSKIEGO KOŚCIOŁA PIJARÓW
(PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW PALLADIANIZMU W POLSCE)*
Przy ulicy Długiej w Warszawie, pomiędzy dwoma niegdyś pijarskimi pałacami, wznosi się
dawny zakonny kościół, zbudowany w 2. połowie XVII stulecia, konsekrowany pod wezwaniem
Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej-Łaskawej oraz świętych Pryma i Felicjana1. Szczególną uwagę
zwraca jego wspaniała XVIII-wieczna fasada, ujęta wielkim i małym porządkiem, zza której wychylają
się dwie wysokie wieże, odsunięte nieco ku tyłowi, osadzone nad korpusem gmachu (il. 3).
Jeszcze do niedawna sądzono, że zakomponowanie zachodniej partii kościoła stanowi późniejsze
wprawdzie, ale całkowicie jednorodne dzieło. Zaprzeczyły temu wszakże odkryte przez Zdzisława
Bienieckiego, wykonane w 1701 r. rysunki Jana Jerzego Feyge, gdzie m. in. przedstawiono Piarum
Scholarum Closter und Kirche2 (il. 1). Wizerunek ów pozwolił stwierdzić, że należy mówić nie
o jednej, lecz o dwóch różnych fasadach: wcześniejszej dwuwieżowej, poprzedzonej dziedzińcem,
wzniesionej — jak ustaliła Barbara Olszewska — w przedziale 1. 1681— 16893, oraz późniejszej,
usytuowanej w pierzei ulicy, w istocie bezwieżowej, dostawionej bowiem tylko do poprzedniej,
z której zachowano wieże.
Dotychczas nie został jasno określony czas powstania bezwieżowej fasady, wysuwane zaś
sugestie, najczęściej nie poparte żadnymi konkretniejszymi argumentami, obejmują pól stulecia —
od 1712 po 1762 r. Ostatnia z dat, pojawiająca się głównie w starszych opracowaniach4, została
zarzucona w momencie, gdy Zbigniew Rewski odkrył testament Józefa Fontany, a nader enigmatyczną
wzmiankę o należności winnej spadkobiercom przez stołecznych Pijarów, zinterpretował przypisując
wykonanie fasady temu architektowi5. Atrybucja została niemal powszechnie zaakceptowana w literaturze
przedmiotu, musiało zatem również zmienić się datowanie dzieła — przed 1741 г., w którym zmarł
* Pragnę wyrazić serdeczne podziękowania Pani mgr inż. Eleonorze Bergman za sporządzenie rysunków, bez których
artykuł ten nie uzyskałby pożądanego kształtu.
1 W przygotowaniu znajduje się monografia Kościół Pijarów {garnizonowy), przewidziana jako publikacja w serii
Zabytki Warszawy; tam szczegółowo zostaną omówione dzieje całego zespołu gmachów zakonnych, tu wypadnie ograniczyć
się jedynie do kwestii ściśle związanych z tematem, redukując zresztą do minimum liczbę i objętość przypisów.
2 Zob. Z. Bieniecki, Obraz Warszawy z 1701 roku w rysunkach Jana Jerzego Feyge, „Biuletyn Historii Sztuki"
(dalej: BHS), R. XXXIX: 1977, nr 3, s. 267.
3 Zob. B. Olszewska, Kościół Pijarów w Warszawie, praca magisterska napisana pod kier. prof. S. Lorentza,
Warszawa 1971, mpis w Archiwum Głównym Uniwersytetu Warszawskiego, sygnatura WH 71 656, s. 36. Autorce
składam podziękowania za wyrażoną zgodę na skorzystanie z rozprawy.
4 Zob. np. W. Korotyński, Warszawa — kościół N.M.P. Łaskawej, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego
i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, W. Walewski, t. XIII, Warszawa 1893, s. 50.
W istocie datę zaczerpnięto z niezbyt precyzyjnego przekazu: [J. Bystrzycki], Historia zaprowadzenia instytutu księży
Pijarów do Warszawy, [w:] Popis publiczny uczniów Szkoły Wojewódzkiej Warszawskiej księży Pijarów..., Warszawa
1820, s. 8.
5 Zob. Z. Rewski, Działalność architektoniczna warszawskich Fontanów, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury" (dalej:
BHSiK), R. II: 1933/1934. nr 4, s. 267 n.
43 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII