DOI Artikel:
Harasimowicz, Jan: Rola sztuki w religijnych o społecznych konfliktach wieku reformacji na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13595#0035
Rocznik Historii Sztuki, t. XVIII
Ossolineum 1990
PL ISSN 0080-3472
JAN HARASIMOWICZ
ROLA SZTUKI W RELIGIJNYCH I SPOŁECZNYCH KONFLIKTACH
WIEKU REFORMACJI NA ŚLĄSKU*
W ewangelickim kościele Świętych Piotra i Pawła w Lewinie Brzeskim, niewielkim miasteczku na
Dolnym Śląsku, znajdują się dwa ołtarze powstałe w wieku reformacji. W kaplicy pod wieżą
-stawione jest retabulum kamienne (il. 1), wykonane około 1573 r. przez rzeźbiarza z kręgu Michała
Kramera1 — jego program tworzą reliefy „Ostatniej Wieczerzy", „Ukrzyżowania" i „Zmartwychwsta-
nia Chrystusa", a także płaskorzeźbione postacie czterech ewangelistów, wraz z wieńczącymi figurka-
mi Wiary i Sprawiedliwości oraz puttami prezentującymi tablice z cytatami Filip. 1,21 i I. Kor. 15,55.
Drewniany ołtarz w chórze (il. 2), ufundowany w 1613 r. przez Hansa von Bees i jego żonę Ewę z
domu Strzela, dzieło rzeźbiarza Hermana Fischera i malarza Kaspra Wincklera2, posiada program
bardzo podobny. Ponad „Ostatnią Wieczerzą" w predelli widnieje scena „Ukrzyżowania", ujęta
personifikującymi Stary i Nowy Testament, Prawo i Ewangelię postaciami Mojżesza i św. Jana
Chrzciciela3. W drugiej kondygnacji umieszczone jest przedstawienie „Zmartwychwstania Chrystusa",
ium niniejsze stanowi poszerzoną wersję referatu wygłoszonego po raz pierwszy 28 września 1984 r. na X
Seminarium Metodologicznym Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Nieborowe, zatytułowanym „Sztuka . wojna", a następnie
dwukrotnie powtórzonego: 12 lutego 1985 r. na posiedzeniu naukowym Komisji Historii Sztuki Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk i 8 maja tegoż roku na seminarium doc. dr. hab. Juliusza A. Chrościckiego w Instytucie Historii Sztuki UW.
Uczestnicy dyskusji które rozwinęły się po każdej z trzech publicznych prezentacji referatu - a zwłaszcza doc. dr hab. Juliusz
A. Chrościcki doc dr hab Teresa Jakimowicz i dr Sergiusz Michalski - zechcą przyjąć serdeczne podziękowanie za wiele
cennych uwag i spostrzeżeń dotyczących społecznego i polityczno-religijnego kontekstu sztuki XVI i XVII w. na Śląsku i w
krajach sąsiednich. . , . „ ,,,-> , . , • , u u
1 Retabulum ufundowane zostało przez patronującą kościołowi rodz.nę von Bees do 1613 n służyło jako ołtarz g owny, a
następnie przeniesiono je do kaplicy pod wieżą. H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenhnaler der Рготш SMesien, Breslau 1886
-1894 »cyV dalej- Lutsch i-lV), t. П, s. 351; M. Liebeherr, Die Peter-Paulsbrche zu Lowen Mntetlungen uberdas
Mgebaude, Lówen 1910, s. 52; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII: Województwo opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego
' M. Korneckiego, Warsz wa 1960-1968 (cyt. dalej: KZS VII, z. 1-14), z. 1: Pow. brzesk: s. 50, 51;-T. Chrzanowsk,,
Rzeźba lat ,560-1650 na Śląsku Opolskim, Warszawa 1974, s. 37, 38; J. Harasimowicz, Typy i programy śląskich ołtarzy
weku Reformacji, „Roczniki Sztuki Śląskiej", XII: 1979, s. 11. . .
2 Ołtarz ten wyróżnia się wśród architektonicznych retabulów protestancki na Śląsku wprowadzeniem ażuru w tło
głównego reliefu Ukrzyżowani". Lutsch II, l.c; Liebeherr, op. cit., s. 15 nn, К. B.mle.- Die schlesische Renaissanceplasnk,
Breslau 1934 s Ш 143 KZS VII z 1 : Pow. brzeski, s. 50; T. Chrzanowski, Herman Fischer, rzeźbiarz z Nysy, „Biuletyn
Historii Sztuki" XXV- 1973 nr 1, 's. 21; tenże, Rzeźba lat 1560-1650..., s. 80; Harasimowicz, Typy i programy..., s. 14,
21.
i ni . . . .. .. „. ■ é„, 1япя chrzciciela - tvoowa dla .protestanckiej ikonografii „kontrfiguracja" -
Ukazane łącznie postacie Mojżesza i sw. Jana cnrzcicieia typuwa y j
„_„„ , 4 F , .. • Xo,,- рг!1,„я i łiiski" Wprowadzono le w wieku Reformacji do programów
wywodzą się z alegorycznej kompozycji zwanej „Tablicą Prawa i ŁasKi . wprowauzut J •» * <>
ideowych wielu śląskich ołtarzy, ambon i epitafiów - zob. P. Knótel, Kirchliche B.lderkunde Schlesiens Glatz 1929, s. .30. Na
temat „Tablicy Prawa i Łaski" zob. m.in, R. Forster, Die Bildnisse von Johann Hess und Cranachs „Gesetz und Gnade ,
„Schlesiens Wit in Bi.d und Schrift", N.F.V: 1909, s. 117-143; К. E. Me.er, Fortlebender re^ibs-dogwtoehen
Kompositionen Cranachs in der Kunst des Prbtestantismus, „Repertorium fur Kunstw.ssenscha t XXXII: 1909 s. 419-435; E.
Grohne, Die bremischen Truhen mit reformatorischen Darstellungen und der Ursprung ihrer Motive Bremen 1936, passtm, O
Thulin, Cranach-Aitdre der Reformation, Berlin 1955, s. 126-148; A. M. Goranson, Lwstradet och Geofroy Tory, [w:]
Symbolister t I Malmo 1957 s 59-81; W. Drecka, Allégorie de la Rédemption de Lucas Granach Le Vieux, „Bulletin du
Musée National de Varsovie"'lV: 1963, nr 1, s. 2-11; D. S. Ehresmann, The Brazen Serpent. A Reformation Motive in the
Ossolineum 1990
PL ISSN 0080-3472
JAN HARASIMOWICZ
ROLA SZTUKI W RELIGIJNYCH I SPOŁECZNYCH KONFLIKTACH
WIEKU REFORMACJI NA ŚLĄSKU*
W ewangelickim kościele Świętych Piotra i Pawła w Lewinie Brzeskim, niewielkim miasteczku na
Dolnym Śląsku, znajdują się dwa ołtarze powstałe w wieku reformacji. W kaplicy pod wieżą
-stawione jest retabulum kamienne (il. 1), wykonane około 1573 r. przez rzeźbiarza z kręgu Michała
Kramera1 — jego program tworzą reliefy „Ostatniej Wieczerzy", „Ukrzyżowania" i „Zmartwychwsta-
nia Chrystusa", a także płaskorzeźbione postacie czterech ewangelistów, wraz z wieńczącymi figurka-
mi Wiary i Sprawiedliwości oraz puttami prezentującymi tablice z cytatami Filip. 1,21 i I. Kor. 15,55.
Drewniany ołtarz w chórze (il. 2), ufundowany w 1613 r. przez Hansa von Bees i jego żonę Ewę z
domu Strzela, dzieło rzeźbiarza Hermana Fischera i malarza Kaspra Wincklera2, posiada program
bardzo podobny. Ponad „Ostatnią Wieczerzą" w predelli widnieje scena „Ukrzyżowania", ujęta
personifikującymi Stary i Nowy Testament, Prawo i Ewangelię postaciami Mojżesza i św. Jana
Chrzciciela3. W drugiej kondygnacji umieszczone jest przedstawienie „Zmartwychwstania Chrystusa",
ium niniejsze stanowi poszerzoną wersję referatu wygłoszonego po raz pierwszy 28 września 1984 r. na X
Seminarium Metodologicznym Stowarzyszenia Historyków Sztuki w Nieborowe, zatytułowanym „Sztuka . wojna", a następnie
dwukrotnie powtórzonego: 12 lutego 1985 r. na posiedzeniu naukowym Komisji Historii Sztuki Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk i 8 maja tegoż roku na seminarium doc. dr. hab. Juliusza A. Chrościckiego w Instytucie Historii Sztuki UW.
Uczestnicy dyskusji które rozwinęły się po każdej z trzech publicznych prezentacji referatu - a zwłaszcza doc. dr hab. Juliusz
A. Chrościcki doc dr hab Teresa Jakimowicz i dr Sergiusz Michalski - zechcą przyjąć serdeczne podziękowanie za wiele
cennych uwag i spostrzeżeń dotyczących społecznego i polityczno-religijnego kontekstu sztuki XVI i XVII w. na Śląsku i w
krajach sąsiednich. . , . „ ,,,-> , . , • , u u
1 Retabulum ufundowane zostało przez patronującą kościołowi rodz.nę von Bees do 1613 n służyło jako ołtarz g owny, a
następnie przeniesiono je do kaplicy pod wieżą. H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenhnaler der Рготш SMesien, Breslau 1886
-1894 »cyV dalej- Lutsch i-lV), t. П, s. 351; M. Liebeherr, Die Peter-Paulsbrche zu Lowen Mntetlungen uberdas
Mgebaude, Lówen 1910, s. 52; Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII: Województwo opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego
' M. Korneckiego, Warsz wa 1960-1968 (cyt. dalej: KZS VII, z. 1-14), z. 1: Pow. brzesk: s. 50, 51;-T. Chrzanowsk,,
Rzeźba lat ,560-1650 na Śląsku Opolskim, Warszawa 1974, s. 37, 38; J. Harasimowicz, Typy i programy śląskich ołtarzy
weku Reformacji, „Roczniki Sztuki Śląskiej", XII: 1979, s. 11. . .
2 Ołtarz ten wyróżnia się wśród architektonicznych retabulów protestancki na Śląsku wprowadzeniem ażuru w tło
głównego reliefu Ukrzyżowani". Lutsch II, l.c; Liebeherr, op. cit., s. 15 nn, К. B.mle.- Die schlesische Renaissanceplasnk,
Breslau 1934 s Ш 143 KZS VII z 1 : Pow. brzeski, s. 50; T. Chrzanowski, Herman Fischer, rzeźbiarz z Nysy, „Biuletyn
Historii Sztuki" XXV- 1973 nr 1, 's. 21; tenże, Rzeźba lat 1560-1650..., s. 80; Harasimowicz, Typy i programy..., s. 14,
21.
i ni . . . .. .. „. ■ é„, 1япя chrzciciela - tvoowa dla .protestanckiej ikonografii „kontrfiguracja" -
Ukazane łącznie postacie Mojżesza i sw. Jana cnrzcicieia typuwa y j
„_„„ , 4 F , .. • Xo,,- рг!1,„я i łiiski" Wprowadzono le w wieku Reformacji do programów
wywodzą się z alegorycznej kompozycji zwanej „Tablicą Prawa i ŁasKi . wprowauzut J •» * <>
ideowych wielu śląskich ołtarzy, ambon i epitafiów - zob. P. Knótel, Kirchliche B.lderkunde Schlesiens Glatz 1929, s. .30. Na
temat „Tablicy Prawa i Łaski" zob. m.in, R. Forster, Die Bildnisse von Johann Hess und Cranachs „Gesetz und Gnade ,
„Schlesiens Wit in Bi.d und Schrift", N.F.V: 1909, s. 117-143; К. E. Me.er, Fortlebender re^ibs-dogwtoehen
Kompositionen Cranachs in der Kunst des Prbtestantismus, „Repertorium fur Kunstw.ssenscha t XXXII: 1909 s. 419-435; E.
Grohne, Die bremischen Truhen mit reformatorischen Darstellungen und der Ursprung ihrer Motive Bremen 1936, passtm, O
Thulin, Cranach-Aitdre der Reformation, Berlin 1955, s. 126-148; A. M. Goranson, Lwstradet och Geofroy Tory, [w:]
Symbolister t I Malmo 1957 s 59-81; W. Drecka, Allégorie de la Rédemption de Lucas Granach Le Vieux, „Bulletin du
Musée National de Varsovie"'lV: 1963, nr 1, s. 2-11; D. S. Ehresmann, The Brazen Serpent. A Reformation Motive in the