Rocznik Historii Sztuki (27.2002)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXVII
Wydawnictwo Neriton, 2002

ANTONI ROMUALD CHODYŃSKI
(MUZEUM ZAMKOWE W MALBORKU)

KOLEKCJONERZY I KOLEKCJE W GDAŃSKU XVI-XIX WIEKU (DO 1872 ROKU).

INVENTARIUM ET TAXAM DZIEŁ SZTUKI

Kolekcjonerskie tradycje w Gdańsku sięgają początku czasów nowożytnych. Od XVI w. wrastały w kul-
turalne dzieje, a twórcy i właściciele zbiorów artystycznych często byli mecenasami sztuki. Cudzoziemcy,
odwiedzający Gdańsk w XVII, XVIII i XIX w., uważali kolekcje za ważny element życia intelektualnego
mieszkańców, a kolekcjonerów za obywateli wpływających na kształtowanie artystycznego i estetycznego
wizerunku miasta. Należy żałować, że źródłowe informacje o artystycznych zbiorach gdańskich są lakonicz-
ne i prócz przypadków jednostkowych nie pozwalają na miarodajną ocenę ich wartości.

Ocenie trzeba poddać indywidualne postawy miłośników sztuki. Każdy bez wyjątku zbiór jest wyni-
kiem poziomu przygotowania historycznego i artystycznego, postawy estetycznej, gustów dyktowanych ak-
tualną modą w zakresie zbierania dzieł sztuki. Ważnym postulatem badawczym jest próba rekonstrukcji
sposobu funkcjonowania zbioru, wzajemnej relacji obiektów, występujących w różnym czasie i w różnych
kolekcjach, inspirujący wpływ już istniejących zbiorów na powstawanie nowych oraz zakres udostępnienia.
Można zaryzykować twierdzenie, że w Gdańsku nie obserwuje się modelu kolekcji zamkniętej. Jeśli obiekty
w zbiorze nie były traktowane jako skład artystycznych przedmiotów dla tezauryzacji zgromadzonego ka-
pitału, zwykle funkcjonowały w życiu kulturalnym miasta, podnosząc jego rangę i prestiż właściciela.

Zbiory artystyczne obejmują okres od XVI w. do 1872 г., kiedy to powstało pierwsze muzeum o cha-
rakterze instytucjonalnym, którego działalność kontynuuje obecne Muzeum Narodowe w Gdańsku. Źródła
archiwalne, stanowiące podstawę tej pracy, dotyczą głównie XVII i XVIII w. - okresu, który nazywać
możemy złotą epoką gdańskiego kolekcjonerstwa.

Wzorce gdańskich artystycznych zbiorów nowożytnych odnajdujemy na południu i zachodzie Europy.
Od około połowy XVI w. gdańska młodzież zaczęła powszechnie uzupełniać wiedzę, zdobytą w miejsco-
wym Gimnazjum Akademickim, na uczelniach Bolonii, Padwy, Pizy, Sieny, Florencji czy Rzymu. Pozna-
wano sławne kunstkamery, stykano się z praktyką kolekcjonerską, a powracający do kraju, przywozili skromne
dzieła jubilerskie, medale, małe obrazy i rzeźby - charakterystyczne obiekty, wypełniające wnętrza o nie-
wielkich rozmiarach. Młodzi gdańszczanie interesowali się twórczością sławnych artystów, anie mogąc
zdobyć kosztownych dzieł, zadowalali się rysunkami i rycinami. Pierwsze teki graficzne, może nawet po-
jedyncze rysunki i ryciny, rozpalały namiętności kolekcjonerskie.

W XVII stuleciu częściej niż do Włoch jeżdżono do Niderlandów. Udawano się zarówno na naukę, jak
i w sprawach handlowych, a także dla zdobywania ogólnej ogłady. W życiu Holendrów i Flamandów od-
najdowano wiele cech wspólnych. Odwiedzając pracownie uczonych i malarzy, uniwersyteckie znakomito-
ści, spacerując po parkach i herbariach, przejmowano wzorce tamtejszej kultury i modę na zakładanie ko-
lekcji przyrodniczych, kunstkamer i galerii malarstwa1. Ponieważ modne stawały się zbiory artystyczne,

1 Z obszernej bibliografii tematu przytoczę: P. Zumthor, Życie codzienne w Holandii w czasach Rembrandta, przekład
E. Bąkowska, Warszawa 1965, z bogatą bibliografią na s. 285 i п.; Z. Z a r e m b a - F i 1 i p с z a k, Picturing Art in Antwerp 1500-