DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Świątynie i klasztory późnobarokowe w archidiecezji lwowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14538#0288
ŚWIĄTYNIE I KLASZTORY PÓŹNOBAROKOWE W ARCHIDIECEZJI LWOWSKIEJ
287
Podjęcie budowy nowej wspaniałej katedry Świętego Jura we Lwowie przez biskupa Atanazego Szep-
tyckiego w 1744 r. wynikało z woli zamanifestowania pozycji Cerkwi unickiej. Rezygnację z budowy dwu-
wieżowej fasady przez następcę, biskupa Leona Szeptyckiego, należy uznać za wyraz odejścia od formy,
która mogłaby kojarzyć się z kościołem łacińskim462. Elementem latynizacji było wprowadzenie na fasadę
pełnej rzeźby figuralnej. Nowy ołtarz główny w katedrze Świętego Jura zachował z dawnej liturgii carskie
wrota. Podobnie uczyniono w Cerkwi Wołoskiej we Lwowie.
Latynizacji poddali się bez oporu bazylianie. Wskazuje na to wielka cerkiew dwuwieżowa w Bucza-
czu. Również projekt architekta Franciszka Ksawerego Kulczyckiego z 1770 r. zespołu bazyliańskiego
Świętego Onufrego we Lwowie463 mógłby służyć dla klasztoru reguły katolickiej. Kopuła nad świątynią też
nie była wyróżnikiem cerkwi, skoro ten ważny element dominował w bryle kościołów karmelitanek trze-
wiczkowych we Lwowie i jezuitów w Krzemieńcu.
Tylko znaczniejsze kościoły łacińskie miały fasady dwuwieżowe; parafialne w zdecydowanej liczbie
pozostawały bezwieżowe. Znamienne były świątynie założone na planie wydłużonego krzyża równoramien-
nego. Układ tego typu to swego rodzaju synteza planu krzyża greckiego i łacińskiego. Dzięki temu stanowi
pewne pogodzenie tradycji wschodniej z zachodnią. Krótsze ramiona pełnią rolę transeptu. Pierwszym przy-
kładem zastosowania takiego planu jest kościół bernardynów w Grodźcu, rozpoczęty w 1730 r. Podobny
s
kształt otrzymały liczne kościoły Meretyna, począwszy od Świętego Marcina we Lwowie (1734). Dzieła
tego wybitnego architekta znalazły liczne powtórzenia. Omawiany typ planu, uzupełniony kaplicami między
ramionami, został zastosowany w katedrze Świętego Jura464.
Kierunki stylowe i formy architektury sakralnej w archidiecezji były różnorodne. Decydowali o tym
przede wszystkim architekci. Jedynie kościoły reguły franciszkańskiej - kapucyni i reformaci - utrzymały
pewien kanon zgodny z zakonnymi przepisami.
Kierunek włoski był wielonurtowy. Prezentują go zarówno świątynie o prostych, klasycznych formach,
charakterystycznych dla architektury okresu kontrreformacji, jakie nadano kościołowi trynitarzy Świętej
Trójcy, jak też owalne założenie dominikanów Bożego Ciała we Lwowie. Nurt guariniowski to głównie
dzieła Meretyna. Wyraził się w kształtowaniu przestrzeni o wydzielonych przęsłach przekrytych sklepienia-
mi żaglastymi. Nurt ten znalazł odzwierciedlenie również w kompozycji fasad. Najlepszym tu przykładem
jest lwowski kościół sakramentek. Oddziaływanie Czech i Moraw jest oczywiste, bo ze sztuki tych krajów
wyrosła twórczość Meretyna, jak to wykazał w swoich badaniach Piotr Krasny.
Jeśli mielibyśmy wskazać na najwyższe osiągnięcia architektury sakralnej w archidiecezji - należałoby
wymienić trzy dzieła. Są to: lwowski kościół dominikanów Bożego Ciała, z niezwykłą fasadą, oraz kościoły
Meretyna - misjonarzy w Horodence i parafialny w Hodowicy ze wspaniałą kompozycją ołtarza głównego.
PRZEKSZTAŁCENIA - ZNISZCZENIA - ODBUDOWA
Dzieła architektury sakralnej zostały tu przedstawione według stanu z czasów ich powstania. Jednak
już od końca XVIII w. następował proces stopniowej degradacji wielu obiektów i przekształceń przez no-
wych użytkowników. W czasie zaboru austriackiego, wskutek zarządzenia cesarza Józefa II w 1784 г.,
nastąpiła kasata licznych klasztorów. Kościoły zakonne zostały oddane w administrację kurii archidiecezjal-
nej, która zmieniała ich status na parafialny465. Wiele innych władze austriackie przekazały grekokatolikom,
m.in. wielki kościół trynitarzy Świętej Trójcy (1826) i kościół dominikanek we Lwowie (1782), kapucynów
w Mariampolu (1802), jezuitów w Stanisławowie (1847). Lwowski kościół dominikanów obserwantów
Świętej Urszuli oddano luteranom466.
Gmachy kasowanych klasztorów i kolegiów przekazano na cele świeckie. We Lwowie w kolegium
jezuickim znalazł pomieszczenie trybunał cywilny. Kolegium teatynów lwowskich oddano wojskowej jed-
nostce artylerii; przetrwała tylko nazwa „Czerwonego klasztoru" (od koloru dachówki). Zaniechano budowy
Kowalczyk 1980, s. 357.
Betlej, Krasny 1998, s. 172, il. 1, 2.
Interesującym odpowiednikiem był kościół bazylianów w Berezweczu na Białorusi (Kowalczyk 1980, s. 355, il. 13).
Krętosz 1996, s. 181, tabl. 45.
Ibidem, s. 182, tabl. 46.
287
Podjęcie budowy nowej wspaniałej katedry Świętego Jura we Lwowie przez biskupa Atanazego Szep-
tyckiego w 1744 r. wynikało z woli zamanifestowania pozycji Cerkwi unickiej. Rezygnację z budowy dwu-
wieżowej fasady przez następcę, biskupa Leona Szeptyckiego, należy uznać za wyraz odejścia od formy,
która mogłaby kojarzyć się z kościołem łacińskim462. Elementem latynizacji było wprowadzenie na fasadę
pełnej rzeźby figuralnej. Nowy ołtarz główny w katedrze Świętego Jura zachował z dawnej liturgii carskie
wrota. Podobnie uczyniono w Cerkwi Wołoskiej we Lwowie.
Latynizacji poddali się bez oporu bazylianie. Wskazuje na to wielka cerkiew dwuwieżowa w Bucza-
czu. Również projekt architekta Franciszka Ksawerego Kulczyckiego z 1770 r. zespołu bazyliańskiego
Świętego Onufrego we Lwowie463 mógłby służyć dla klasztoru reguły katolickiej. Kopuła nad świątynią też
nie była wyróżnikiem cerkwi, skoro ten ważny element dominował w bryle kościołów karmelitanek trze-
wiczkowych we Lwowie i jezuitów w Krzemieńcu.
Tylko znaczniejsze kościoły łacińskie miały fasady dwuwieżowe; parafialne w zdecydowanej liczbie
pozostawały bezwieżowe. Znamienne były świątynie założone na planie wydłużonego krzyża równoramien-
nego. Układ tego typu to swego rodzaju synteza planu krzyża greckiego i łacińskiego. Dzięki temu stanowi
pewne pogodzenie tradycji wschodniej z zachodnią. Krótsze ramiona pełnią rolę transeptu. Pierwszym przy-
kładem zastosowania takiego planu jest kościół bernardynów w Grodźcu, rozpoczęty w 1730 r. Podobny
s
kształt otrzymały liczne kościoły Meretyna, począwszy od Świętego Marcina we Lwowie (1734). Dzieła
tego wybitnego architekta znalazły liczne powtórzenia. Omawiany typ planu, uzupełniony kaplicami między
ramionami, został zastosowany w katedrze Świętego Jura464.
Kierunki stylowe i formy architektury sakralnej w archidiecezji były różnorodne. Decydowali o tym
przede wszystkim architekci. Jedynie kościoły reguły franciszkańskiej - kapucyni i reformaci - utrzymały
pewien kanon zgodny z zakonnymi przepisami.
Kierunek włoski był wielonurtowy. Prezentują go zarówno świątynie o prostych, klasycznych formach,
charakterystycznych dla architektury okresu kontrreformacji, jakie nadano kościołowi trynitarzy Świętej
Trójcy, jak też owalne założenie dominikanów Bożego Ciała we Lwowie. Nurt guariniowski to głównie
dzieła Meretyna. Wyraził się w kształtowaniu przestrzeni o wydzielonych przęsłach przekrytych sklepienia-
mi żaglastymi. Nurt ten znalazł odzwierciedlenie również w kompozycji fasad. Najlepszym tu przykładem
jest lwowski kościół sakramentek. Oddziaływanie Czech i Moraw jest oczywiste, bo ze sztuki tych krajów
wyrosła twórczość Meretyna, jak to wykazał w swoich badaniach Piotr Krasny.
Jeśli mielibyśmy wskazać na najwyższe osiągnięcia architektury sakralnej w archidiecezji - należałoby
wymienić trzy dzieła. Są to: lwowski kościół dominikanów Bożego Ciała, z niezwykłą fasadą, oraz kościoły
Meretyna - misjonarzy w Horodence i parafialny w Hodowicy ze wspaniałą kompozycją ołtarza głównego.
PRZEKSZTAŁCENIA - ZNISZCZENIA - ODBUDOWA
Dzieła architektury sakralnej zostały tu przedstawione według stanu z czasów ich powstania. Jednak
już od końca XVIII w. następował proces stopniowej degradacji wielu obiektów i przekształceń przez no-
wych użytkowników. W czasie zaboru austriackiego, wskutek zarządzenia cesarza Józefa II w 1784 г.,
nastąpiła kasata licznych klasztorów. Kościoły zakonne zostały oddane w administrację kurii archidiecezjal-
nej, która zmieniała ich status na parafialny465. Wiele innych władze austriackie przekazały grekokatolikom,
m.in. wielki kościół trynitarzy Świętej Trójcy (1826) i kościół dominikanek we Lwowie (1782), kapucynów
w Mariampolu (1802), jezuitów w Stanisławowie (1847). Lwowski kościół dominikanów obserwantów
Świętej Urszuli oddano luteranom466.
Gmachy kasowanych klasztorów i kolegiów przekazano na cele świeckie. We Lwowie w kolegium
jezuickim znalazł pomieszczenie trybunał cywilny. Kolegium teatynów lwowskich oddano wojskowej jed-
nostce artylerii; przetrwała tylko nazwa „Czerwonego klasztoru" (od koloru dachówki). Zaniechano budowy
Kowalczyk 1980, s. 357.
Betlej, Krasny 1998, s. 172, il. 1, 2.
Interesującym odpowiednikiem był kościół bazylianów w Berezweczu na Białorusi (Kowalczyk 1980, s. 355, il. 13).
Krętosz 1996, s. 181, tabl. 45.
Ibidem, s. 182, tabl. 46.