DOI Artikel:
Chiron-Mrozowska, Anita: Króla Stanisława Augusta kolekcja miniatur
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14537#0128
122
ANITA CHIRON-MROZOWSKA
Kolekcja Stanisława Augusta dawno już uległa rozproszeniu, a w znacznej części - zapewne także
zatraceniu. Ale źródła pisane, przede wszystkim inwentarze, stwarzają niemałe możliwości jej rozpoznania,
a nawet odtworzenia w postaci katalogu idealnego. Inwentarze te wymagają na wstępie omówienia.
Najwcześniejszy z zachowanych pochodzi z 1783 r.5; nie jest opracowany zbyt systematycznie. W pierw-
szej części zestawia miniatury według autorów, odnotowując ich tematy, a czasami także wymiary, wycenę
i nadane im numery; w drugiej zaś, gdzie spisano miniatury przechowywane w Gabinecie króla, informacje
ograniczone zostały wyłącznie do tematu przedstawień. W inwentarzu tym uwzględniono natomiast także
plakiety biskwitowe oraz medale, które w tym opracowaniu, rzecz jasna, zostaną pominięte6.
Drugi inwentarz nie jest datowany, ale pochodzi z pewnością sprzed 1787 r. Znany jest z egzemplarza,
którym posługiwał się Marcello Bacciarelli. Trzy lata po śmierci malarza, w 1821 r. przekazany został przez
jego syna, Fryderyka, Komisji Nadzoru Budowli Korony7. Jest on niemal identyczny z inwentarzem z 1783 г.:
stosuje ten sam system klasyfikacji zbioru, zawiera jednak wiele naniesionych przez Bacciarellego popra-
wek, wykreśleń i uzupełnień, często niejasnych i trudnych do zinterpretowania8.
Kolejny z inwentarzy pochodzi z kwietnia 1787 r. i zawiera spis wyposażenia gabinetu króla sporzą-
dzony podczas jego podróży do Kaniowa9. Nienumerowane miniatury zestawiono tu w porządku topogra-
ficznym, bez podania wymiarów i wartości. W inwentarzu tym brakuje strony tytułowej, a być może też
jego początku.
Najbardziej systematycznie i gruntownie opracowany został inwentarz z 1795 r. Zachowały się jego
dwie wersje: w zbiorach Ossolineum oraz w zespole akt z Jabłonny Archiwum Głównego Akt Dawnych10.
Są one niemal identyczne, różnią się zaś tym, że w egzemplarzu z Jabłonny odnotowywano późniejsze wiado-
mości o zaginięciu lub sprzedaży niektórych miniatur. Zostały one w nim sklasyfikowane w dwóch zespo-
łach tematycznych - jako portrety oraz sceny religijne i świeckie. Są konsekwentnie ponumerowane, podano
ich wymiary, wycenę, miejsce przechowywania oraz, niekiedy, autorów. Ten inwentarz jest podstawą pozwa-
lającą na odtworzenie katalogu idealnego kolekcji. Wraz z miniaturami natomiast, w tym samym zespole,
wymienia także kolorowane i oprawione grafiki oraz rysunki, które w naszym katalogu zostaną pominięte.
5 AG AD, Archiwum Księcia Józefa Poniatowskiego i Marii Teresy Tyszkiewiczowej [dalej cyt.: AJP], 200, Katalog obrazów
króla Satnisława Augusta, k. 92-103.
6 Definicje miniatury, ani historyczna, z XVIII w., ani współczesna, nie są doskonałe, gdyż mało precyzyjne. Współczesna,
jako kategorię wyróżniającą wskazuje precyzję wykonania i mały format, nie określając jednak jego parametrów (zob. Słownik
terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 1996, s. 260-261 ), historyczna zaś, za kategorie
te uznaje materiał (kość, pergamin), technikę (gwasz, akwarela) oraz sposób malowania drobnymi, punktowymi uderzeniami pędzla
- Dictionnaire de l'Académie Française, wyd. 5, Paris 1798, t. II, s. 109.
7 AGAD, Komisja Nadzoru Budowli Korony 168, k. 167-173, Katalog królewskiej galerii obrazów.
8 Nie da się ustalić dokładnie, od kiedy Bacciarelli posługiwał się tym egzemplarzem i do kiedy nanosił w nim korekty. Być
może do sierpnia 1793 г., wówczas bowiem informował króla, że nowy „inwentarz zawierający spis obrazów, rzeźb, oprawionych
rysunków, jak też gipsów i bloków marmuru jest całkowicie ukończony, wraz z ogólną wyceną" (AGAD, Kor. S.A., 5A, k. 39).
Trudno też stwierdzić, czy poprawki były nanoszone przez Bacciarellego konsekwentnie. Nie odnotowano bowiem w inwentarzu
przynajmniej dwóch miniatur włączonych do kolekcji przed 1793 г.: Córki hrabiny Thun przesłane z Wiednia w 1788 r. (Warszawa,
Biblioteka Narodowa, [dalej cyt.: BN], mikrofilm Ш/3289, k. 90) oraz Marszałek Nicolas Catinat z 1789 (AGAD, Kor. S.A., 11,
k. 321 v.). Wydaje się, że inwentarz miniatur korygowano przynajmniej do 1787 r. T. Mańkowski, opracowując galerię Stanisława
Augusta, korzystał przede wszystkim z inwentarza z 1795 г., ale także z niedatowanego inwentarza przechowywanego przed II
wojną światową w Archiwum Państwowych Zbiorów Sztuki w Warszawie; uważał go za roboczą wersję inwentarza z 1795 r.
(M ańko w s ki, op. cit., s. 76-77). Z porównania przytoczonych przezeń informacji można sądzić, że ten „katalog - brulion", jak
go nazywał, był identyczny z egzemplarzem Bacciarellego. Być może był to ten sam inwentarz z błędnie odnotowanymi referen-
cjami, albo też inny jego egzemplarz, dziś zniszczony wraz ze spalonym w znacznej części w 1944 r. Archiwum Państwowych
Zbiorów Sztuki w Warszawie. Zaginął też inwentarz z 1793 г., przechowywany do II wojny światowej w bibliotece zamku w Suchej
(ibidem, s. 74-75). Jedyny zachowany jego egzemplarz przechowywany jest w Paryżu, w Bibliothèque d'art et d'archéologie
Jacques Doucet (Ms 12, Catalogue des tableaux appartenant à sa Majesté le Roi de Pologne, 1793); nie zawiera on jednak spisu
miniatur. Zmiany i korekty nanoszone przez Bacciarellego w jego inwentarzu zdają się wskazywać na przemieszczanie poszcze-
gólnych dzieł, ponieważ skreślone miniatury dają się często odnaleźć w późniejszych spisach. Z inwentarza tego należy korzystać
z ostrożnością przy określaniu autorstwa miniatur. Niekiedy bowiem wykreślano tylko tytuł dzieła i zastępowano je innym, nazwi-
sko zaś autora pozostawało niezmienione.
4 Kraków, Biblioteka Czartoryskich [dalej cyt.: B.Cz.], rkps 970, к. 119-135, Inventaire du Cabinet du Roi fait lors de son
départ pour l'Ukraine le 23 février 1787.
10 Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich [dalej cyt.: Ossolineum], sygn. 5583/III, opublikowany - Mańkowski.
op. cit., s. 451-485: Catalogue des miniatures, peintures à l'huile en petit, à gouache, en biscuit, bas relief, cire, découpures,
bronzes, desseins et estampes encadrées 1795. Identycznie zatytułowany egzemplarz inwentarza z Jabłonny - AGAD, AJP, 202.
ANITA CHIRON-MROZOWSKA
Kolekcja Stanisława Augusta dawno już uległa rozproszeniu, a w znacznej części - zapewne także
zatraceniu. Ale źródła pisane, przede wszystkim inwentarze, stwarzają niemałe możliwości jej rozpoznania,
a nawet odtworzenia w postaci katalogu idealnego. Inwentarze te wymagają na wstępie omówienia.
Najwcześniejszy z zachowanych pochodzi z 1783 r.5; nie jest opracowany zbyt systematycznie. W pierw-
szej części zestawia miniatury według autorów, odnotowując ich tematy, a czasami także wymiary, wycenę
i nadane im numery; w drugiej zaś, gdzie spisano miniatury przechowywane w Gabinecie króla, informacje
ograniczone zostały wyłącznie do tematu przedstawień. W inwentarzu tym uwzględniono natomiast także
plakiety biskwitowe oraz medale, które w tym opracowaniu, rzecz jasna, zostaną pominięte6.
Drugi inwentarz nie jest datowany, ale pochodzi z pewnością sprzed 1787 r. Znany jest z egzemplarza,
którym posługiwał się Marcello Bacciarelli. Trzy lata po śmierci malarza, w 1821 r. przekazany został przez
jego syna, Fryderyka, Komisji Nadzoru Budowli Korony7. Jest on niemal identyczny z inwentarzem z 1783 г.:
stosuje ten sam system klasyfikacji zbioru, zawiera jednak wiele naniesionych przez Bacciarellego popra-
wek, wykreśleń i uzupełnień, często niejasnych i trudnych do zinterpretowania8.
Kolejny z inwentarzy pochodzi z kwietnia 1787 r. i zawiera spis wyposażenia gabinetu króla sporzą-
dzony podczas jego podróży do Kaniowa9. Nienumerowane miniatury zestawiono tu w porządku topogra-
ficznym, bez podania wymiarów i wartości. W inwentarzu tym brakuje strony tytułowej, a być może też
jego początku.
Najbardziej systematycznie i gruntownie opracowany został inwentarz z 1795 r. Zachowały się jego
dwie wersje: w zbiorach Ossolineum oraz w zespole akt z Jabłonny Archiwum Głównego Akt Dawnych10.
Są one niemal identyczne, różnią się zaś tym, że w egzemplarzu z Jabłonny odnotowywano późniejsze wiado-
mości o zaginięciu lub sprzedaży niektórych miniatur. Zostały one w nim sklasyfikowane w dwóch zespo-
łach tematycznych - jako portrety oraz sceny religijne i świeckie. Są konsekwentnie ponumerowane, podano
ich wymiary, wycenę, miejsce przechowywania oraz, niekiedy, autorów. Ten inwentarz jest podstawą pozwa-
lającą na odtworzenie katalogu idealnego kolekcji. Wraz z miniaturami natomiast, w tym samym zespole,
wymienia także kolorowane i oprawione grafiki oraz rysunki, które w naszym katalogu zostaną pominięte.
5 AG AD, Archiwum Księcia Józefa Poniatowskiego i Marii Teresy Tyszkiewiczowej [dalej cyt.: AJP], 200, Katalog obrazów
króla Satnisława Augusta, k. 92-103.
6 Definicje miniatury, ani historyczna, z XVIII w., ani współczesna, nie są doskonałe, gdyż mało precyzyjne. Współczesna,
jako kategorię wyróżniającą wskazuje precyzję wykonania i mały format, nie określając jednak jego parametrów (zob. Słownik
terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 1996, s. 260-261 ), historyczna zaś, za kategorie
te uznaje materiał (kość, pergamin), technikę (gwasz, akwarela) oraz sposób malowania drobnymi, punktowymi uderzeniami pędzla
- Dictionnaire de l'Académie Française, wyd. 5, Paris 1798, t. II, s. 109.
7 AGAD, Komisja Nadzoru Budowli Korony 168, k. 167-173, Katalog królewskiej galerii obrazów.
8 Nie da się ustalić dokładnie, od kiedy Bacciarelli posługiwał się tym egzemplarzem i do kiedy nanosił w nim korekty. Być
może do sierpnia 1793 г., wówczas bowiem informował króla, że nowy „inwentarz zawierający spis obrazów, rzeźb, oprawionych
rysunków, jak też gipsów i bloków marmuru jest całkowicie ukończony, wraz z ogólną wyceną" (AGAD, Kor. S.A., 5A, k. 39).
Trudno też stwierdzić, czy poprawki były nanoszone przez Bacciarellego konsekwentnie. Nie odnotowano bowiem w inwentarzu
przynajmniej dwóch miniatur włączonych do kolekcji przed 1793 г.: Córki hrabiny Thun przesłane z Wiednia w 1788 r. (Warszawa,
Biblioteka Narodowa, [dalej cyt.: BN], mikrofilm Ш/3289, k. 90) oraz Marszałek Nicolas Catinat z 1789 (AGAD, Kor. S.A., 11,
k. 321 v.). Wydaje się, że inwentarz miniatur korygowano przynajmniej do 1787 r. T. Mańkowski, opracowując galerię Stanisława
Augusta, korzystał przede wszystkim z inwentarza z 1795 г., ale także z niedatowanego inwentarza przechowywanego przed II
wojną światową w Archiwum Państwowych Zbiorów Sztuki w Warszawie; uważał go za roboczą wersję inwentarza z 1795 r.
(M ańko w s ki, op. cit., s. 76-77). Z porównania przytoczonych przezeń informacji można sądzić, że ten „katalog - brulion", jak
go nazywał, był identyczny z egzemplarzem Bacciarellego. Być może był to ten sam inwentarz z błędnie odnotowanymi referen-
cjami, albo też inny jego egzemplarz, dziś zniszczony wraz ze spalonym w znacznej części w 1944 r. Archiwum Państwowych
Zbiorów Sztuki w Warszawie. Zaginął też inwentarz z 1793 г., przechowywany do II wojny światowej w bibliotece zamku w Suchej
(ibidem, s. 74-75). Jedyny zachowany jego egzemplarz przechowywany jest w Paryżu, w Bibliothèque d'art et d'archéologie
Jacques Doucet (Ms 12, Catalogue des tableaux appartenant à sa Majesté le Roi de Pologne, 1793); nie zawiera on jednak spisu
miniatur. Zmiany i korekty nanoszone przez Bacciarellego w jego inwentarzu zdają się wskazywać na przemieszczanie poszcze-
gólnych dzieł, ponieważ skreślone miniatury dają się często odnaleźć w późniejszych spisach. Z inwentarza tego należy korzystać
z ostrożnością przy określaniu autorstwa miniatur. Niekiedy bowiem wykreślano tylko tytuł dzieła i zastępowano je innym, nazwi-
sko zaś autora pozostawało niezmienione.
4 Kraków, Biblioteka Czartoryskich [dalej cyt.: B.Cz.], rkps 970, к. 119-135, Inventaire du Cabinet du Roi fait lors de son
départ pour l'Ukraine le 23 février 1787.
10 Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich [dalej cyt.: Ossolineum], sygn. 5583/III, opublikowany - Mańkowski.
op. cit., s. 451-485: Catalogue des miniatures, peintures à l'huile en petit, à gouache, en biscuit, bas relief, cire, découpures,
bronzes, desseins et estampes encadrées 1795. Identycznie zatytułowany egzemplarz inwentarza z Jabłonny - AGAD, AJP, 202.