DOI Artikel:
Leśniakowska, Marta: Dom Adama, dom Ewy: dyskurs różnicy w (pod)tekstach historii architektury
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14574#0036
32
MARTA LEŚNI AKOWSKA
wiański kanon, wielokrotnie, z niewielkimi modyfikacjami powtarzany w teorii architektury, aż po Modu-
lora Le Corbusiera, jest więc szczytowym osiągnięciem regulacji percepcji i zachodniego systemu reprezen-
tacji, który, jak to ujmuje Craig Owens, dopuszczał wyłącznie jeden model wizualnej reprezentacji: „domi-
nującego męskiego podmiotu, [który] każdej reprezentacji nadaje zawsze te same cechy: centralny, jednorodny,
męski". Kobiety, wykluczone z reprezentacji przez samą jej strukturę, nie miały nigdy zapewnionego miej-
sca wewnątrz dominującej kultury4.
2. Przypomniałam ten znany dyskurs odnoszący się do sztuki budowania jako obszaru męskiej domi-
nacji, bo jesteśmy w centrum teorii kultury i architektury. Dom budowany przez Odyseusza ma tutaj wymiar
archetypu. Pamiętamy, jak Odys ściął stare drzewo oliwne, by z jego wrośniętego w ziemię pnia (figura
fallusa) zrobić podstawę małżeńskiego łoża. W ten sposób wyznaczył centrum domu, oś wszechświata i miej-
sce prokreacjr\ W Biblii i u Homera role kobiet i mężczyzn zostały ustalone jako kanon i teoria architektury
przez następne stulecia nie naruszyła w najmniejszym stopniu tego scenariusza. Dom buduje architekt-
-mężczyzna, kobieta w nim zamieszkuje. Kreatorem jest mężczyzna, a kobieta bierna i podporządkowana
stworzonej nie przez nią przestrzeni. Witruwiusz, pisząc dziesięć ksiąg o architekturze, ani razu nie wspo-
mina o kobiecie. Odbiorcami-czytelnikami jego traktatu są mężczyźni i tylko oni, powiada Witruwiusz,
winni podjąć się budowy domu dla swej rodziny, co pozwoli uniknąć oszustw ze strony nieuczciwych i nie-
kompetentnych architektów6. We wskazówkach, jak zbudować dom, cała uwaga autora skupia się wyłącznie
na pomieszczeniach dla ojców rodzin i przestrzeniach reprezentacyjnych związanych z funkcjami publicz-
nymi pana domu7. Szczegółowy instruktaż dotyczący rozplanowania i urządzenia wiejskiej siedziby w żad-
nym fragmencie tekstu nie uwzględnia kobiet, od których, uczy traktat, znacznie ważniejszy jest żywy
inwentarz, konie i bydło. Dom, według Witruwiusza, jest więc całkowicie podporządkowany trybowi życia,
wymaganiom i rozrywkom mężczyzn, „bez towarzystwa kobiet", co podkreśla on dwukrotnie, przypomina-
jąc czytelnikom, że sale zebrań u Greków nie bez powodu nazywają się „androny" i nazwa ta definiuje tym
samym ich wyłącznie męskiego użytkownika8.
Naśladowca Witruwiusza, Andréa Palladio (1508-1580), już całkiem wykluczył z pola widzenia kobie-
ty: dom, przyporządkowany społecznym rolom mężczyzn, także jako siedziba rodziny, ma na względzie
wyłącznie potrzeby pana domu oraz wynikające stad funkcje reprezentacji. U Palladia nawet nie pada słowo
„kobieta", co jest - znów odwołam się do lacanowskiego określenia - typowym ..znaczącym przeoczeniem"
wpisanym w realizację fallocentrycznych scenariuszy opartych na różnicy i wykluczeniu9. W dokonanej
przez Palladia genderyzacji przestrzeni domu takie „stylowo klasyczne" kategorie, jak piękno, dostojeń-
stwo, wytworność, lokują się zatem „kanonicznie" po stronie oficjalnej (reprezentacji) recte męskiej, czyniąc
4 C. Owens, Dyskurs Innych: Feministki i postmodernizm, [w:] Postmodernizm. Antologia przekładów, wybór i oprać.
R. Nycz, przekł. M. S u g i e r a, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1997, s. 423, 425.
1 ,,[...] sam wyciosałem to łoże przedziwne.
W dziedzińcu stało wielkie tam drzewo oliwne,
Grube jak filar jaki, rozłogie i ciemne;
Jam wkoło oliwnika wzniósł ściany kamienne,
Dach zasklepił, drzwi wprawił z silnych tramów zbite
I na naszą sypialnię przeznaczył tę klitę.
Potem ściąwszy koronę drzewa gęstolistą
Sam pień aż do korzenia obciosałem czysto.
Zrównałem ostrzem miednym gładko i pionowo,
A więc noga do łoża była już gotową,
W której świdrem na wylot wykręciwszy dziury,
Wyładziłem łożnicę wspaniałej struktury,
Zdobiąc ją w kość słoniową, toż srebrem i zlotem,
Wreszcie kraśnych rzemieni obciągając splotem".
(H o m e r, Odyseja. Pieśń 23, w. 199-210, przekt. L. S i e m i e ń s к i).
6 Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, przekł. К. К u m a n i e с к i, PWN. Warszawa 1956, Księga 6. Przed-
mowa, s. 7.
7 Ibidem, Ks. 6, r. 5, s. 1-2.
8 Ibidem, Ks. 6, r. 7, s. 4-5.
9 J. Lacan, Guiding remarks for a congress on féminine sexuality, [w:] Féminine Sexuality, ed. J. M i t с h e 1 1. J. Rose.
New York 1982, s. 87.
MARTA LEŚNI AKOWSKA
wiański kanon, wielokrotnie, z niewielkimi modyfikacjami powtarzany w teorii architektury, aż po Modu-
lora Le Corbusiera, jest więc szczytowym osiągnięciem regulacji percepcji i zachodniego systemu reprezen-
tacji, który, jak to ujmuje Craig Owens, dopuszczał wyłącznie jeden model wizualnej reprezentacji: „domi-
nującego męskiego podmiotu, [który] każdej reprezentacji nadaje zawsze te same cechy: centralny, jednorodny,
męski". Kobiety, wykluczone z reprezentacji przez samą jej strukturę, nie miały nigdy zapewnionego miej-
sca wewnątrz dominującej kultury4.
2. Przypomniałam ten znany dyskurs odnoszący się do sztuki budowania jako obszaru męskiej domi-
nacji, bo jesteśmy w centrum teorii kultury i architektury. Dom budowany przez Odyseusza ma tutaj wymiar
archetypu. Pamiętamy, jak Odys ściął stare drzewo oliwne, by z jego wrośniętego w ziemię pnia (figura
fallusa) zrobić podstawę małżeńskiego łoża. W ten sposób wyznaczył centrum domu, oś wszechświata i miej-
sce prokreacjr\ W Biblii i u Homera role kobiet i mężczyzn zostały ustalone jako kanon i teoria architektury
przez następne stulecia nie naruszyła w najmniejszym stopniu tego scenariusza. Dom buduje architekt-
-mężczyzna, kobieta w nim zamieszkuje. Kreatorem jest mężczyzna, a kobieta bierna i podporządkowana
stworzonej nie przez nią przestrzeni. Witruwiusz, pisząc dziesięć ksiąg o architekturze, ani razu nie wspo-
mina o kobiecie. Odbiorcami-czytelnikami jego traktatu są mężczyźni i tylko oni, powiada Witruwiusz,
winni podjąć się budowy domu dla swej rodziny, co pozwoli uniknąć oszustw ze strony nieuczciwych i nie-
kompetentnych architektów6. We wskazówkach, jak zbudować dom, cała uwaga autora skupia się wyłącznie
na pomieszczeniach dla ojców rodzin i przestrzeniach reprezentacyjnych związanych z funkcjami publicz-
nymi pana domu7. Szczegółowy instruktaż dotyczący rozplanowania i urządzenia wiejskiej siedziby w żad-
nym fragmencie tekstu nie uwzględnia kobiet, od których, uczy traktat, znacznie ważniejszy jest żywy
inwentarz, konie i bydło. Dom, według Witruwiusza, jest więc całkowicie podporządkowany trybowi życia,
wymaganiom i rozrywkom mężczyzn, „bez towarzystwa kobiet", co podkreśla on dwukrotnie, przypomina-
jąc czytelnikom, że sale zebrań u Greków nie bez powodu nazywają się „androny" i nazwa ta definiuje tym
samym ich wyłącznie męskiego użytkownika8.
Naśladowca Witruwiusza, Andréa Palladio (1508-1580), już całkiem wykluczył z pola widzenia kobie-
ty: dom, przyporządkowany społecznym rolom mężczyzn, także jako siedziba rodziny, ma na względzie
wyłącznie potrzeby pana domu oraz wynikające stad funkcje reprezentacji. U Palladia nawet nie pada słowo
„kobieta", co jest - znów odwołam się do lacanowskiego określenia - typowym ..znaczącym przeoczeniem"
wpisanym w realizację fallocentrycznych scenariuszy opartych na różnicy i wykluczeniu9. W dokonanej
przez Palladia genderyzacji przestrzeni domu takie „stylowo klasyczne" kategorie, jak piękno, dostojeń-
stwo, wytworność, lokują się zatem „kanonicznie" po stronie oficjalnej (reprezentacji) recte męskiej, czyniąc
4 C. Owens, Dyskurs Innych: Feministki i postmodernizm, [w:] Postmodernizm. Antologia przekładów, wybór i oprać.
R. Nycz, przekł. M. S u g i e r a, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1997, s. 423, 425.
1 ,,[...] sam wyciosałem to łoże przedziwne.
W dziedzińcu stało wielkie tam drzewo oliwne,
Grube jak filar jaki, rozłogie i ciemne;
Jam wkoło oliwnika wzniósł ściany kamienne,
Dach zasklepił, drzwi wprawił z silnych tramów zbite
I na naszą sypialnię przeznaczył tę klitę.
Potem ściąwszy koronę drzewa gęstolistą
Sam pień aż do korzenia obciosałem czysto.
Zrównałem ostrzem miednym gładko i pionowo,
A więc noga do łoża była już gotową,
W której świdrem na wylot wykręciwszy dziury,
Wyładziłem łożnicę wspaniałej struktury,
Zdobiąc ją w kość słoniową, toż srebrem i zlotem,
Wreszcie kraśnych rzemieni obciągając splotem".
(H o m e r, Odyseja. Pieśń 23, w. 199-210, przekt. L. S i e m i e ń s к i).
6 Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, przekł. К. К u m a n i e с к i, PWN. Warszawa 1956, Księga 6. Przed-
mowa, s. 7.
7 Ibidem, Ks. 6, r. 5, s. 1-2.
8 Ibidem, Ks. 6, r. 7, s. 4-5.
9 J. Lacan, Guiding remarks for a congress on féminine sexuality, [w:] Féminine Sexuality, ed. J. M i t с h e 1 1. J. Rose.
New York 1982, s. 87.