Rocznik Historii Sztuki (30.2005)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXX
Wydawnictwo Neriton, 2005

PIOTR KRASNY
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

LWOWSKIE ŚRODOWISKO ARTYSTYCZNE WOBEC IDEI SYMBIOZY SZTUK
W WYSTROJU I WYPOSAŻENIU WNĘTRZ SAKRALNYCH (1730-1780)

WSTĘP

W syntetycznym studium Adama Miłobędzkiego, opisującym stan architektury polskiej u progu XVIII w.,
znajdujemy stwierdzenie, że jednym z najważniejszych nowatorskich zjawisk w budownictwie sakralnym
było wówczas całościowe urządzanie wnętrz świątyń za pomocą „architektury w architekturze", czyli tzw.
małej architektury, wspomaganej przez malarstwo i rzeźbę. Późnobarokowe rozwiązania artystyczne, poja-
wiające się w tych wnętrzach, wyprzedzały często innowacje wprowadzane w architekturze monumentalnej,
a czasem były wręcz dla nich źródłem inspiracji1. Wydaje się więc, że problem późnobarokowego jednoli-
tego wystroju kościołów nie powinien być poruszany wyłącznie na marginesie rozważań poświęconych
monumentalnej architekturze tych budowli, lecz zasługuje na autonomiczne opracowania, uwzględniające
specyfikę kształtowania „architektury w architekturze". W polskiej terminologii historyczno-artystyczej brakuje
określenia, opisującego w miarę precyzyjnie barokowe dzieło sztuki, wytworzone w wyniku świadomego
i harmonijnego połączenia rozwiązań architektonicznych z rzeźbiarskimi lub malarskimi. Nie sądzę, żeby
dobrym rozwiązaniem tego problemu były podejmowane czasem próby adaptacji niemieckiego terminu
Gesamtkunstwerk. Trzeba bowiem pamiętać, że ów termin nie pochodzi z teorii sztuki doby baroku, ale
został stworzony przez Richarda Wagnera około 1849 r. jako koncepcja dzieła teatralnego, w którym środki
różnych dyscyplin artystycznych łączą się w nierozerwalną całość w twórczym umyśle artysty, aby wyrazić
wspólnie jedną wzniosłą ideę. Określenie Gesamtkunstwerk zostało najpierw przejęte do opisu wczesnomo-
dernistycznych (secesyjnych) dzieł współtworzonych przez różne sztuki piękne, a dopiero później, głównie
za sprawą Hansa Sedlmayra, zaczęto je odnosić do dzieł sztuki barokowej. Zaadaptowanie wagnerowskiego
terminu przez teorię i historię sztuki pociągnęło za sobą rozmycie jego pierwotnego znaczenia, ponieważ
jako Gesamtkunstwerk zaczęto określać jednorodne, jednolite i całościowe dzieło stworzone przy użyciu
środków charakterystycznych dla różnych sztuk pięknych2.

'A. Miłobędzki. Główne nurty i zjawiska w architekturze polskiej 1 ćw. XVIII w., [w:] Sztuka 1 pol. XVIII wieku. Ma-
teriały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Rzeszów, listopad 1978, Warszawa 1981, s. 68.

2 I. M а с M i 1 1 i a n, Gesamtkunstwerk, [w:] The Dictionary of Art, t. 12. London 1998. s. 496^497. Pierwsza i trzecia kate-
goria, użyte w tej definicji, są mocno nieprecyzyjne i same wymagałyby zdefiniowania, co mogłoby łatwo wprowadzić rozważania
o Gesamtkunstwerk na drogę tautologii. Myślę zatem, że nie warto podejmować kwestii, czy termin ten należy odmieniać przez
polskie przypadki. Trzeba raczej pójść za wskazaniami Elżbiety Gieysztor-Miłobędzkiej i poprzestać na czysto opisowej charak-
terystyce ..multimedialnego fenomenu artystycznego" w sztuce baroku, nie siląc się na znalezienie jednej, w pełni adekwatnej
nazwy dla różnych jego przejawów (Zob. E. Gieysztor-Miłobędzka, Wnętrze sakralne w 1. polowie XVIII wieku, „Biuletyn
Historii Sztuki", XLII, 1980, nr 2. s. 167-170). W rozważaniach tych będę więc mówił o jednolitych wystrojach wnętrz, mając
świadomość, że określenie to (bez wątpienia bliższe polszczyźnie niż Gesamtkunstwerk), służy raczej związaniu narracji, niż pre-
cyzyjnej klasyfikacji dzieł sztuki. Jestem świadomy, że w terminologii historyczno-artystycznej rozróżnia się wyposażanie kościoła
(np. ołtarze i ambonę) oraz jego wystrój (czyli np. malowidła ścienne i sztukaterie). Wydaje się jednak, że w barokowych