Rocznik Historii Sztuki (30.2005)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXX
Wydawnictwo Neriton, 2005

ADAM JAN BŁACHUT, OFM
KRAKÓW

ZESPOŁY KOŚCIELNO-KLASZTORNE REFORMATÓW
PROWINCJI MAŁOPOLSKIEJ I RUSKIEJ W XVIII WIEKU

Reformaci w Polsce' po utworzeniu w 1623 r. własnych struktur - kustodii małopolskiej pw. Matki
Boskiej Anielskiej i wielkopolskiej pw. św. Antoniego Padewskiego, rozwijali się bardzo szybko. Wyjątko-
we pod tym względem było pierwsze dziesięciolecie, lata 1622-1633, w których przyjęto najwięcej funda-
cji; w małopolskiej - dziewięć, a w wielkopolskiej - 12. Później można już zauważyć zasadnicze różnice
w liczbie nowych placówek: niezwykły przyrost z pierwszego okresu częściowo osłabł, a nawet na jakiś
czas zanikł. Dopiero uzyskanie pełnej niezależności i podniesienie obu kustodii do rangi prowincji w 1639 г.,
a właściwie 2. połowa XVII w., przyniosły bardziej równomierny wzrost liczby klasztorów. Był on szcze-
gólnie widoczny w prowincji wielkopolskiej, gdzie na jedno dziesięciolecie przypadało od dwóch do pięciu
placówek. Obie prowincje do roku 1700 liczyły 45 klasztorów i ok. 740 zakonników2. Prowincja małopol-
ska przyjęła jedynie 19 fundacji, z tego 17 trwałych3, bowiem klasztory w Rakowie i Koszycach opuszczono
w 1651 r.4 Na przełomie XVII/XVIII w. posiadała już jednak 15 murowanych zespołów kościelno-klasztor-
nych i dwa w budowie3, a do roku 1746 przyjęła dalszych siedem fundacji6. Ten dynamiczny rozwój refor-
matów trwał do rozbiorów i w połowie XVIII w. był przyczyną wyodrębnienia nowych prowincji. W ma-
łopolskiej stało się to we wspomnianym 1746 r. Wydzielono wtedy pięć klasztorów we wschodniej części
i utworzono z nich kustodię ruską pw. Matki Boskiej Bolesnej. W następnych latach w jej granice przyjęto
pięć kolejnych placówek, uzyskując w ten sposób warunki wymagane do utworzenia prowincji, którą erygo-
wał papież Klemens XIII w 1763 r. Nastąpił również podział prowincji wielkopolskiej. Z jej 12 klasztorów
utworzono w 1750 r. prowincję pruską pw. Wniebowzięcia NMP. W okresie 1623-1772 na obszarze całej
Rzeczypospolitej reformaci zbudowali 60 klasztorów, w których w 1772 r. mieszkało 1345 zakonników7.

' Szczegółowe dane historyczne dotyczące reformatów, w tym również polskich, zawiera hasło: Franciszkanie, Bracia Mniej-
si, Ordo Fratrum Minorum (OFM), [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 5, Lublin 1989, kol. 487^-88, 501-505, 512-515 (tam obszerna
literatura).

2 G. Wiśniowski, A Szteinke, OO. Franciszkanie-Reformaci w Polsce, [w:] Schematyzm Prowincji Matki Bożej
Anielskiej OO. Franciszkanów-Reformatów w Polsce 1971, Kraków 1971, s. 34.

3 Wykaz klasztorów według lat fundacji: Gliwice 1610; Zakliczyn 1622; Wieliczka 1623; Biecz 1624; Kraków 1624; Solec
n. Wisłą 1626; Kazimierz Dolny 1627; Lwów 1628; Przemyśl 1629; Stopnica 1633; Góra Świętej Anny 1655; Lublin 1660; San-
domierz 1672; Zamość 1674; Pińczów 1683 (pierwsza fundacja 1607, zniesiona 1608); Kęty 1699; Jarosław 1700.

4Wiśniowsk i, Szteinke, op. cit., s. 74, 76.

5 Jest to o tyle ważne, że pierwsze kościoły i klasztory wznoszono zazwyczaj z drewna i gliny, a budownictwo murowane
w pierwszym dziesięcioleciu pozostawało w cieniu architektury drewnianej. Dopiero w następnych latach, a szczególnie na prze-
łomie XVII stulecia i w jego 2. połowie prawie całkowicie opanowało obydwie prowincje reformackie.

6 Były to kolejno fundacje w Rzeszowie (1709), Rawie Ruskiej (1725), Sądowej Wiszni (1727), Chełmie Lubleskim (1737),
Pilicy (1739), Krzemieńcu (1744) i Włodzimierzu Wołyńskim (1744).

1 Wiśniowsk i, Szteinke, op. cit, s. 34.