Rocznik Historii Sztuki (31.2006)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXI
Wydawnictwo Neriton, 2006

KAROLINA PUCHAŁA-ROJEK
INSTYTUT SZTUKI PAN

UCIECZKA OD PIKTORIALIZMU. KOBIECA FOTOGRAFIA ARTYSTYCZNA
W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM W POLSCE
NA PRZYKŁADZIE TWÓRCZOŚCI WYBRANYCH ARTYSTEK

„Nie wiem, dlaczego. A niesłusznie, bo jest to zajęcie szalenie babskie, to znaczy nieskomplikowane
i ciekawe. Prawda, bardzo pracochłonne, nie na tyle jednak, aby nie można go było pogodzić z funkcją go-
spodyni domowej"1 - odpowiedziała Zofia Nasierowska na pytanie, dlaczego tak mało kobiet zajmuje się
fotografią. W zdaniu tym, wypowiedzianym w rzeczywistości PRL, zawiera się problem całej historii kobie-
cej fotografii. Historia niezapisana i niezapamiętana nie istnieje, nie funkcjonuje w społecznej świadomości.
Nasierowska, nie znając tradycji kobiecej fotografii, nie miała punktu odniesienia. Zamiast przywoływać
postaci historyczne, „oswajała" fotografię, nazywając ją „babską" i osiągalną dla każdej „gospodyni domo-
wej", będącej tu synonimem kobiety.

Adam Sobota w książce Szlachetność techniki. Artystyczne dylematy fotografii podkreślał, iż do końca
XIX stulecia pełniła ona ważne funkcje w procesach demokratyzacji życia społecznego2. Niewątpliwie jedną
z takich ról był udział w emancypacji kobiet, dostrzegalny już na poziomie języka. W XIX-wiecznych arty-
kułach poświęconych uczestnictwu kobiet w dziedzinie fotografii pojawiła się żeńska odmiana nazw zawo-
dów związanych z nowym medium. W „Tygodniku Ilustrowanym" i „Kurierze Warszawskim" znajdziemy
„fotografistkę"3, w „Przeglądzie Tygodniowym" „retuszerkę"4. Otwarcie języka na żeńskie formy rzeczow-
ników świadczy o akceptacji obecności kobiet w tej sferze działalności. Paulina Kuczalska-Reinschmit, po-
wołując się na słowa Marii Nowaczyńskiej, XIX-wiecznej warszawskiej fotografki pisała: „Trochę silnej
woli, energii, dużo gustu i zręczności, nieco sprytu; oto gotowy materiał na fotografistkę"5. Cykl artykułów
tej najwybitniejszej przedstawicielki ruchu emancypantek i sufrażystek w Polsce, opublikowany w „Kurierze
Warszawskim", ukazywał nowe perspektywy w dziedzinie pracy kobiet. Pisany na początku lat 90. XIX w.,
a więc prawie trzydzieści lat po otwarciu pierwszego atelier prowadzonego przez kobietę6, pozwolił autorce
na dystans w ocenie możliwości, jakie dawała fotografia. Opinia o nowej profesji przedstawiała się wyjąt-
kowo korzystnie. Kuczalska doceniła jej osobliwość, wynikającą z funkcjonowania na styku rękodzielnictwa
i sztuki, co minimalizowało niechęć wobec zaangażowania kobiet.

Czas rozwoju fotografii zawodowej w dużym stopniu należał właśnie do kobiet. „Do liczby zajęć przy-
stępnych dla pracy kobiecej należy niezawodnie fotografia" pisał w 1870 r. dziennikarz „Tygodnika Ilu-

W. Żdżarski, Od Małachowskiej do Nasierowskiej, „Foto", 1983, nr 1, s. 18.

2 A. Sobota, Szlachetność techniki. Artystyczne dylematy fotografii w XIX i XX wieku, Warszawa 2001, s. 56.

3 Q u i s, Z tygodnia na tydzień, „Tygodnik Ilustrowany", 1895, nr 10, s. 165; P. Kuczalska-Reinschmit, Kobiety
rękodzielnicy, „Kurier Warszawski", 1893, nr 141, s. 1.

4 M. Borkowska, [list do redakcji], „Przegląd Tygodniowy", 1895, nr 35, s. 394.

5 Kuczalska-Reinschmit, op. cit., s. 1.

6 W 1865 r. swój zakład otworzyła w Warszawie Helena Bartkiewicz, uważana za pierwszą polską fotografkę zawodową,
zob.: K. L ej к o, J. N i к 1 e w s к a, Warszawa na starej fotografii. 1850-1914, Warszawa 1978, s. 74.