Rocznik Historii Sztuki (31.2006)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXI
Wydawnictwo Neriton, 2006

STEFAN OKOŁOWICZ
WARSZAWA

STANISŁAWA IGNACEGO WITKIEWICZA „PORTRET WIELOKROTNY",
„FOTOGRAFIA WIELOKROTNA" CZY „FOTOGRAFIA PIĘCIOKROTNA"?

Portret wielokrotny Stanisław Ignacy Witkiewicz wykonał około 1916 r. w czasie służby wojskowej
w Petersburgu, a właściwie w Pietrogradzie, bo tej nazwy używano od 1914 do 1924 r. Pracę odnaleziono
w latach 70. w Zakopanem, razem z częścią archiwum fotograficznego artysty, często publikowano (pierw-
szy raz w 1980' i pokazywano na wystawach. Szybko zyskała zasłużoną sławę. W zaskakującej formie zmul-
tiplikowanych odbić w lustrach doskonale symbolizuje ona wszechstronnego artystę, realizującego swe dzieło
w różnych dziedzinach sztuki, a także ukazuje problem wielowarstwowej konstrukcji psychiki twórcy, obra-
zowo przez niego przedstawianej pod przestarzałą już cokolwiek, ale sugestywną postacią sobowtórów. Od
tytułu fotografii wzięła swą nazwę wystawa fotograficzna „Witkacego portret wielokrotny" w 1980 r.2, a sama
fotografia wraz z dodanym tytułem Génie multiple de Pologne znalazła się na plakacie festiwalu Witkiewi-
cza w Brukseli w 1981 r.3 i stała się jego symbolem.

Lustro jako przedmiot służący do przeglądania się znane jest od III tysiąclecia p.n.e. i zawsze wiązały
się z nim rozmaite legendy i przesądy, magia i symbole. Witkiewicz, jak wielu artystów, korzystał z niego
nie tylko do rysowania autoportretów. Lustro jako „magiczny symbol nieświadomych wspomnień", kontem-
placji, wyobrażeń, samowiedzy, służyło jako narzędzie introspekcji. Zainteresowanie psychologią, a zarazem
niezwykła intuicja artysty i zdolność tworzenia przenikliwych, sięgających do „głębi jaźni" portretów psy-
chologicznych skłaniały go do skrajnych eksperymentów przed lustrem - studiował przed nim możliwości
ekspresji swojej twarzy, a wyniki tego fotografował, rysował lub opisywał. Za przykład mogą posłużyć trzy
wczesne autoportrety fotograficzne - „miny" z około 1910 r. Przedstawiają „okropne" w wyrazie wizerunki,
podobne do potwornych masek na twarzy Bunga, opisanych w powstającej w tym samym czasie powieści
622 upadki Bunga. W powieści tej Witkacy wspomina też o „czarnym lustrze", w którym odbita noc robi
wrażenie słonecznego dnia.

Pojedyncze lustro przedstawia sobowtórowe odbicie, dwa zaś - ustawione pod odpowiednim kątem -
ukazują rozbicie na szereg postaci. To zjawisko, na które Witkiewicz natknął się w Petersburgu około 1916 г.,
a niezależnie od niego Marcel Duchamp w Nowym Jorku, 17 października 1917 г., podczas festynu na Broad-
wayu - poruszyło wyobraźnię ich obu.

Fotografia, którą się tu zajmuję, przedstawia pięć postaci siedzących wokoło stołu, a naprawdę jedną
pięciokrotnie. Sytuacja jest szczególna i symboliczna. Może podlegać wielu interpretacjom. Szkoda, że nie

M.Giżycki, Wielość w jedności; S. О к o ł o w i с z, Nieznana pasja, [w:] Nowa twarz Witkacego, „Projekt", 1980, nr 1, s. 2.
1 Wystawa odbyła się w lutym 1980 r. w Galerii Krytyków w Warszawie. Fotografia wielokrotna Witkiewicza zajmowała
centralne miejsce w ekspozycji. Zaprezentowana kolekcja fotografii Witkiewicza zebrana została przez Ewę Franczak i Stefana
Okołowicza.

„Festival Witkiewicz" odbył się w Brukseli w listopadzie 1981 r. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był witkacolog i tłumacz
dzieł Witkiewicza na język francuski, Alain van Crugten.