Rocznik Historii Sztuki (33.2008)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIII
Wydawnictwo Ncriton, 2008

AGNIESZKA ROSALES RODRJGUEZ

UNIWERSYTET WARSZAWSKI, INSTYTUT HISTORII SZTUKI, MUZEUM NARODOWE W WARSZAWIE

REMBRANDTOWSKA „SZTUKA WYKLĘTA".
MIT ZBUNTOWANEGO GENIUSZA W XIX-WIECZNEJ KRYTYCE ARTYSTYCZNEJ

I MALARSKA POLEMIKA Z AKADEMIZMEM

Rembrandt - „pierwszy z malarzy wyklętych" - pisał jeszcze André Malreaux1. Pierwszym „here-
tykiem" określał Holendra jego rodak Andries Pels już w 1681 r.2 Choć pod tą opinią nie podpisuje się
najnowsza historia sztuki, ujmuje ona zwięźle fenomen popularności dawnego mistrza. Ideę buntu artysty
uczyniła tytułem do nieśmiertelności XIX-wieczna krytyka artystyczna, ale motyw ten funkcjonował
w starszej historiografii. Giorgio Vasari, opisując maestrię formalną Tycjana miał świadomość, iż sztuka
weneckiego mistrza odstaje od norm przyjętych w rzymskim środowisku, któremu patronowali Rafael
i Michał Anioł. Tycjan, którego zalety koloru Vasari bez wątpienia podziwiał, nie miał jednakże, zdaniem
historiografa, możliwości studiowania antyku i dzieł Buonarrotiego, co wyjaśniać miało jego twórczą od-
mienność3. Dla florenckiego żywotopisarza propagującego malarstwo współczesne, „normę" stanowiła
sztuka rzymska, oparta na studium rysunku, idealnej formy, intelektualnym koncepcie. Podobnie wielki
teoretyk sztuki, miłośnik antyku Giovanni Piętro Bellori wskazywał na Caravaggia jako artystę, który scho-
dzi ze słusznej drogi inspiracji klasyczną formą, by oddać swój talent na służbę natury, pospolitej i pełnej
ułomności4. Ów „wulgarny smak" Caravaggia był wszakże świadomą strategią artysty, który w taki sposób
pracował na swoją pozycję na rzymskim rynku sztuki, wśród miłośników doceniających oryginalność jego
maniery.

Zanim więc w XIX w. twórcza niezależność przyjęła formę swoistej rewolty, artystycznej i obycza-
jowej, pełniła funkcję przykładu potwierdzającego słuszność doktryny, przeciwko której się obracała - od-
stępstwo niejako sankcjonowało normę, złamane zasady stawiały w świetle właściwe reguły. Przydatność
takiego exemplum - sprzeniewierzenia się przyjętemu porządkowi - odgadli także historiografowie pół-
nocni, którzy piętnując wady Rembrandta budowali zarazem legendę odważnego artysty, wybierającego

A. Malreaux, Przemiana bogów, t. II, Nierzeczywiste, przekł. J. G u z e, Warszawa 1982, s. 253.

2 Mocno się myli, kto chce z utartej zejść drogi,
Kto desperacko obrać by pragnął trudniejszą

I na nietrwałej sławie poprzestając czynić

Jak wielki Rembrandt, co widział, że nie dorówna

Takim jak Tycjan, van Dyck, Michał Anioł, Rafael,

I dlatego wolał przewspaniale pobłądzić,

By stać się pierwszym w malarstwie kacerzem [...]
A. Pels, Gebruik en misbruik des toonels [1681], cyt. za: J. M i с h a ł к o w a, J. Białostocki, Rembrandt w oczach
współczesnych, wstęp M. Walicki, Teksty Źródłowe do Dziejów Teorii Sztuki, pod red. J. S t ar z y ń s ki e go, t. VIII, Warszawa
1957, s. 45.

3 G. Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, przekład, wstęp i komentarz K. Estreicher,
t. VII, Warszawa-Kraków 1988, s. 248.

4 G.R Bellori, Idea malarza, rzeźbiarza i architekta wybrana z piękna natury, [lecz] przewyższająca naturę [1664], cyt.
za: J. Białostocki, Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce 1600-1700, Warszawa 1994, s. 220.