DOI Artikel:
Czernek, Przemysław: Protestancka architektura sakralna na Śląsku Cieszyńskim w XX i XXI wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0193
Rocznik Historii Sztuki, tom XLII
PAN, 2017
PRZEMYSŁAW CZERNEK
INSTYTUT SZTUKI PAN
PROTESTANCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA
NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM W XX I XXI WIEKU
Opisując architekturę sakralną Kościoła ewangelicko-augsburskiego powstałą w XX i XXI w. na Śląsku
Cieszyńskim, warto zwrócić uwagę na genezę ukształtowania się granic tego historyczno-geograficznego
regionu. Historyczne początki Śląska Cieszyńskiego sięgają XIII w., kiedy to powstało księstwo cieszyńskie
stanowiące dobro Piastów cieszyńskich1. Zostało ono włączone na mocy patentu cesarza Ferdynanda III
w 1654 r. w skład Śląskiej Komory Cieszyńskiej we Wrocławiu Był to początek władzy Habsburgów
w księstwie cieszyńskim. Jego ówczesne granice prawie w całości pokrywają się z obszarem uważanym
współcześnie za Śląsk Cieszyński2.
Idee reformacji pojawiły się na Śląsku najwcześniej we Wrocławiu, gdzie już w 1519 r. zaczęto
drukować dzieła Marcina Lutra3, a w 1545 r. książę Wacław III Adam Pogrobowiec uznał konfesję augs-
burską za oficjalne wyznanie księstwa cieszyńskiego4. Niestety, wraz ze wspomnianym już przejęciem
władzy w księstwie przez Habsburgów zaczęły się prześladowania luteranów w ramach polityki kontr-
reformacyjnej, prowadzonej przez dynastię panującą, co na długie lata zahamowało rozwój architektury
protestanckiej w tym regionie.
Trzeba pamiętać, że wśród zwolenników reformacji były zróżnicowane poglądy na temat budynków
służących sprawom kultu. Na początku swej drogi reformatorskiej Marcin Luter uważał, iż świątynie mają
być jedynie domami modlitwy o czysto użytkowym charakterze5. Adiafora6 - tak można by określić jego
stosunek do znaczenia budowli sakralnej. Budowa kościoła miała dla Lutra sens jedynie ze względów dydak-
tycznych. Dom modlitwy nie był również dla protestantów domem Boga7. Ponieważ jednak każda odmiana
sakralności jest wyrazem uczuć danej zbiorowości, aby mogła zyskać samoświadomość, potrzebuje związku
z przedmiotami zewnętrznymi8. Wznoszenie domu modlitwy, które postępowało dzięki zbiorowemu wysił-
kowi członków zboru, przyczyniało się w istotny sposób do budowania wspólnotowej tożsamości wiernych.
1 I. Panic, Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528 roku) (Dzieje Śląska Cieszyńskiego od Zarania do Czasów Współczes-
nych, red. I. Panic, t. 2), Cieszyn 2010, s. 55.
2 J. Spyra, Śląsk Cieszyński w okresie 1653-1848 (Dzieje Śląska Cieszyńskiego od Zarania do Czasów Współczesnych, red.
I. Panic, t. 4), Cieszyn 2012, s. 24.
3 Ks. P. Jaskóła, Protestantyzm w kulturze Śląska, „Roczniki Teologii Ekumenicznej”, t. 3(58), 2011, s. 118.
4 G. Grabowski, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim odXVI wieku do 1918 roku, „Peregrinus Cracoviensis”, 1996, z. 4, s. 225.
W starszej literaturze Wacław III Adam Pogrobowiec wzmiankowany jest jako Wacław II Adam.
5 Według idei głoszonych przez Urlicha Zwinglego specjalny budynek o przeznaczeniu modlitewnym nie byl konieczny. Nato-
miast Jan Kalwin widział potrzebę budowy takiego budynku, pod warunkiem że jego wnętrze pozbawione będzie jakichkolwiek ozdób.
Por. Jaskóła, op. cit., s. 120.
6 od gr. adiäphoron - to co jest moralnie obojętne; w religii obrządek, zwyczaj, ceremoniał, który jest dopuszczalny, ale nie
nakazany, zob. Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 6.
7 Jaskóła, op. cit.
8 E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Warszawa 1990, s. 400.
PAN, 2017
PRZEMYSŁAW CZERNEK
INSTYTUT SZTUKI PAN
PROTESTANCKA ARCHITEKTURA SAKRALNA
NA ŚLĄSKU CIESZYŃSKIM W XX I XXI WIEKU
Opisując architekturę sakralną Kościoła ewangelicko-augsburskiego powstałą w XX i XXI w. na Śląsku
Cieszyńskim, warto zwrócić uwagę na genezę ukształtowania się granic tego historyczno-geograficznego
regionu. Historyczne początki Śląska Cieszyńskiego sięgają XIII w., kiedy to powstało księstwo cieszyńskie
stanowiące dobro Piastów cieszyńskich1. Zostało ono włączone na mocy patentu cesarza Ferdynanda III
w 1654 r. w skład Śląskiej Komory Cieszyńskiej we Wrocławiu Był to początek władzy Habsburgów
w księstwie cieszyńskim. Jego ówczesne granice prawie w całości pokrywają się z obszarem uważanym
współcześnie za Śląsk Cieszyński2.
Idee reformacji pojawiły się na Śląsku najwcześniej we Wrocławiu, gdzie już w 1519 r. zaczęto
drukować dzieła Marcina Lutra3, a w 1545 r. książę Wacław III Adam Pogrobowiec uznał konfesję augs-
burską za oficjalne wyznanie księstwa cieszyńskiego4. Niestety, wraz ze wspomnianym już przejęciem
władzy w księstwie przez Habsburgów zaczęły się prześladowania luteranów w ramach polityki kontr-
reformacyjnej, prowadzonej przez dynastię panującą, co na długie lata zahamowało rozwój architektury
protestanckiej w tym regionie.
Trzeba pamiętać, że wśród zwolenników reformacji były zróżnicowane poglądy na temat budynków
służących sprawom kultu. Na początku swej drogi reformatorskiej Marcin Luter uważał, iż świątynie mają
być jedynie domami modlitwy o czysto użytkowym charakterze5. Adiafora6 - tak można by określić jego
stosunek do znaczenia budowli sakralnej. Budowa kościoła miała dla Lutra sens jedynie ze względów dydak-
tycznych. Dom modlitwy nie był również dla protestantów domem Boga7. Ponieważ jednak każda odmiana
sakralności jest wyrazem uczuć danej zbiorowości, aby mogła zyskać samoświadomość, potrzebuje związku
z przedmiotami zewnętrznymi8. Wznoszenie domu modlitwy, które postępowało dzięki zbiorowemu wysił-
kowi członków zboru, przyczyniało się w istotny sposób do budowania wspólnotowej tożsamości wiernych.
1 I. Panic, Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528 roku) (Dzieje Śląska Cieszyńskiego od Zarania do Czasów Współczes-
nych, red. I. Panic, t. 2), Cieszyn 2010, s. 55.
2 J. Spyra, Śląsk Cieszyński w okresie 1653-1848 (Dzieje Śląska Cieszyńskiego od Zarania do Czasów Współczesnych, red.
I. Panic, t. 4), Cieszyn 2012, s. 24.
3 Ks. P. Jaskóła, Protestantyzm w kulturze Śląska, „Roczniki Teologii Ekumenicznej”, t. 3(58), 2011, s. 118.
4 G. Grabowski, Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim odXVI wieku do 1918 roku, „Peregrinus Cracoviensis”, 1996, z. 4, s. 225.
W starszej literaturze Wacław III Adam Pogrobowiec wzmiankowany jest jako Wacław II Adam.
5 Według idei głoszonych przez Urlicha Zwinglego specjalny budynek o przeznaczeniu modlitewnym nie byl konieczny. Nato-
miast Jan Kalwin widział potrzebę budowy takiego budynku, pod warunkiem że jego wnętrze pozbawione będzie jakichkolwiek ozdób.
Por. Jaskóła, op. cit., s. 120.
6 od gr. adiäphoron - to co jest moralnie obojętne; w religii obrządek, zwyczaj, ceremoniał, który jest dopuszczalny, ale nie
nakazany, zob. Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 6.
7 Jaskóła, op. cit.
8 E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Warszawa 1990, s. 400.