Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLIII
PAN, 2018
DOI 10.24425/rhs.2018.124935

KAMILA DWORNICZAK-LEŚNIAK
UNIWERSYTET WARSZAWSKI

FOTOGRAFIA A NARODZINY AWANGARDY W POLSCE

W 1913 r. we Lwowie miała miejsce „Wystawa futurystów, kubistów i ekspresjonistów”, zorganizo-
wana przez Herwartha Waldena. W katalogu ekspozycji znalazł się tekst Władysława Witwickiego pre-
zentujący nowe zjawiska, w sposób typowy dla krytyki artystycznej owego czasu pozbawiony głębszego
zrozumienia zróżnicowanego charakteru nowych nurtów1. Kilka lat wcześniej Witwicki przetłumaczył
esej Roberta de la Sizeranne’a Czy fotografia jest sztuka?, wyznaczający kierunek myślenia o fotografii
artystycznej w następnych dekadach2. W przedmowie zauważono, że „fotografia zastępuje oko ludzkie,
zawsze subiektywne, »okiem obiektywnym«; ona to zatem dała powód do dyskusji w szeregu kwestii,
dotyczących stosunku wzroku do sztuki”3, doskonale zdając sobie sprawę przynajmniej z tego faktu, iż
fotografia jest narzędziem umożliwiającym analizę widzenia, a zatem i bodźcem do rekonfiguracji w obsza-
rze estetyki. Takie stwierdzenie wydaje się znaczące w momencie, gdy struktura świata, przestrzeń i czas
stawały się przedmiotem dyskusji nie tylko naukowców, ale także artystów. Geometria euklidesowa traciła
swoje niepodzielne panowanie na rzecz popularyzującej się koncepcji geometrii eliptycznej Bernharda
Riemanna, wyznaczającej jeden z fundamentów „awangardowego przełomu”; drugim było nowe ujęcie
procesu poznawczego człowieka Henri Bergsona. Pod znakiem zapytania stanęła nie tylko perspektywa
renesansowa, ale sama rzeczywistość jawiła się jako niepewna, dostępna fragmentarycznie. Fotografia
towarzyszyła rozważaniom nad relacją pomiędzy podmiotem a rzeczywistością, okiem a obrazem4.
Historia fotografii w Polsce w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości w dużej mierze jest
obszarem nierozpoznanym przez badaczy5. Prócz fotografii dokumentalnej, w większości amatorskiej, na ten
okres przypadają pierwsze dokonania Jana Bułhaka (dokumentacja Wilna 1912-1919), tworzące podwaliny
pod późniejszy program „fotografii ojczystej”6. Chociaż można dopatrywać się przejawów „awangardowej”
1 [W. Witwicki], Wstęp, [w:] Wystawa futurystów, kubistów, ekspresjonistów. Katalog wystawy, Lwów 1913. Wstęp nie został
podpisany, jednak archiwalia wskazują na autorstwo Witwickiego, P. Stróżek, Marinetti i futuryzm w Polsce 1909-1939. Obecność -
kontakty - wydarzenia, Warszawa 2012, s. 49.
2 R. de la Sizeranne, Czy fotografia jest sztuką?, [w:] Podstawy kultury estetycznej: Frimmel - Lichtwark - Sizeranne, Lwów-
Warszawa 1907, s. 114-172. Tekst, który szczegółowo prezentował założenia piktorializmu, w 1907 r. niewątpliwie jeszcze progresywne,
aktualny będzie w Polsce jeszcze w latach 30., głównie w środowisku skupionym wokół Jana Bułhaka: A. Zakrzewski, Robert de la
Sizeranne o fotografii, „Almanach Fotografiki Wileńskiej”, 1931, s. 45-50.
3 Podstawy kultury estetycznej..., s. 1. Brak nazwiska autora krótkiej przedmowy zatytułowanej Od wydawców, komitet wydaw-
niczy stanowili: Jan Gwalbert Pawlikowski, Józef Nusbaum, Kazimierz Twardowski, Jan Kasprowicz.
4 M. Jay, Nowoczesne władze wzroku, tłum. M. Kwiek, [w:] Przestrzeń, filozofia i architektura. Osiem rozmów o poznawaniu,
produkowaniu i konsumowaniu przestrzeni, red. E. Rewers, Poznań 1999, s. 77-93.
5 Wynika to zarówno z fragmentarycznego zachowania materiału, jak i czynników historycznych. Po dezintegracji środowiska
fotograficznego, spowodowanego wydarzeniami wojennymi, rozwój struktur organizacyjnych w poszczególnych ośrodkach kraju przebiegał
odmiennie (zróżnicowana geograficznie była także świadomość fotografii przed I wojną światową). Rekonstrukcja procesów artystycznych
wymaga zatem szczególnie wnikliwego podejścia.
6 Inauguracyjny wykład Jana Bułhaka wygłoszony po objęciu kierownictwa w nowo powstałym Zakładzie Fotografii Artystycznej
Uniwersytetu Stefana Batorego (1919) zatytułowany był znamiennie Fotografia artystyczna a krajobraz rodzimy.