Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLIII
PAN, 2018
DOI 10.24425/rhs.2018.124937

DOROTA KOWNACKA-ROGULSKA
INSTYTUT SZTUKI PAN

WIELKI OKRES ODCHYLENIA.
OBRAZ ŻYCIA ARTYSTYCZNEGO POWOJENNEJ POLSKI
W ŚWIETLE ARTYKUŁÓW PRASOWYCH Z LAT 1918-1922

„Wielki okres odchylenia” w oryginalnym kontekście sięgał czasów rozkwitu impresjonizmu i dotyczył
kolejnych lat zmagań z jego skutkami w sztuce, aż po rok 1922, w którym autor określenia, Stanisław Woź-
nicki, powołał je do istnienia. Warto przyjrzeć się temu okresowi przez pryzmat artykułów z lat 1918—1922,
drukowanych w periodykach poświęconych sztuce, i dokonać próby zdefiniowania „odchyleń” w życiu
artystycznym odradzającej się Polski, które miały wpływ na kształtowanie się powojennej rodzimej sztuki.
Echa dążeń do ustanowienia nowego porządku, towarzyszące temu nadzieje, a także przeżycia minio-
nych czasów znajdowały ujście w powojennej prasie polskiej. Wachlarz tematów podejmowanych w arty-
kułach był tak szeroki, że decydując się na analizę kilku zasadniczych myśli, które przewijały się stale
w kolejnych numerach wielu tytułów, należy określić granice czasowe. Przyjmijmy zatem, że wiążące dla
tych rozważań będą lata 1918-1922. O ile data początkowa jest oczywista i zbiega się z odzyskaniem
przez Polskę niepodległości, o tyle data krańcowa przyjęta została nieco sztucznie, ale można ją uza-
sadnić. Wiele czasopism poświęconych zagadnieniom plastycznym przestało istnieć około 1922 r. Jedne
z nich jeszcze wznawiano, do innych nie powrócono już nigdy. Zapewne głównym tego powodem była
pogarszająca się sytuacja finansowa odrodzonego państwa. Trzeba też pamiętać o zabójstwie pierwszego
prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej - Gabriela Narutowicza - którego podczas otwarcia wystawy w gma-
chu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, 16 grudnia 1922 r., zastrzelił Eligiusz Niewiadomski, malarz,
artysta, krytyk, pracownik Ministerstwa Kultury i Sztuki1.
W latach 1918-1922 wychodziło wiele periodyków, które z różnych perspektyw omawiały powojenną
rzeczywistość. Należały do nich krakowskie „Rzeczy Piękne” (1918-1919), „Formiści” ( 1919—1921 )2,
„Zwrotnica” (1922-1923) i „Maski” (1918-1920). Z warszawskich czasopism na uwagę zasługują: „Nowa
Sztuka”, wydawana w latach 1921-1922, która propagowała idee awangardowe i dążyła do zjednoczenia
polskiej awangardy z europejską, „Pro Arte et Studio” (1916-1918), przekształcone później w „Pro Arte”,
które ukazywało się do 1919 r., a także „Nowy Przegląd Literatury i Sztuki” (1920 1921), „Światło”,
wydawane od 1920 r., oraz „Ponowa”, ukazująca się w latach 1920-1922. Wśród analizowanych czaso-
pism nie może zabraknąć poznańskiego „Zdroju”, wychodzącego w latach 1917-1922, i „Południa”, które
ukazywało się w Wilnie w latach 1921-1922.

1 D. Marciniec, Ministerstwo Sztuki i Kultury Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918-1922, „Rocznik Łódzki”, 63, 2015,
s. 95. W 1919 r. ministrem sztuki i kultury był Zenon Przesmycki - Miriam, Eligiusz Niewiadomski był kierownikiem Wydziału II
malarstwa rzeźby i sztuk zdobniczych.
2 Czasopismo „Formiści” nie zostanie tu szerzej omówione. O grupie i czasopiśmie powstały wyczerpujące publikacje: M. Geron,
Formiści. Twórczość i programy artystyczne, Toruń 2015; P. Stróżek, Pismo „Formiści” i początki międzynarodowych kontaktów polskiej
awangardy (1919-1921), „Rocznik Historii Sztuki”, XXXVIII, 2013, s. 71-87.