Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLIII
PAN, 2018
DOI 10.24425/rhs.2018.124938

KATARZYNA KULPIŃSKA
UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA

WOBEC WOJNY, NIEPODLEGŁOŚCI 1 NOWEJ RZECZYWISTOŚCI.
POLSKA GRAFIKA ARTYSTYCZNA OKOŁO 1918 ROKU

Przed I wojną światową i w czasie jej trwania panorama postaw twórczych i form wypowiedzi w gra-
fice artystycznej była bardzo rozległa. Obok siebie działali artyści przywiązani do realistycznego sposobu
obrazowania, symboliści i nowatorzy pierwszej awangardy poszukujący w malarstwie, a także w grafice
artystycznej nowych środków ekspresji. Na polu grafiki wciąż byli aktywni reprezentanci starszego poko-
lenia: Leon Wyczółkowski, Leon Kowalski, Antoni Markowski, Józef Rapacki, Jan Wojnarski oraz nestorki
polskiej grafiki artystycznej: Zofia Stankiewicz, Wanda Komorowska i Wanda Korzeniowska. Symboliści
(Franciszek Siedlecki, Józef Mehoffer, Wojciech Weiss, Feliks Jabłczyński) dawali wyraz stanom duszy,
nastrojom i ideom, także w monotypiach i technikach eksperymentalnych. Artyści pierwszej awangardy
(z formistów: Jan Hrynkowski, Tytus Czyżewski, Andrzej Pronaszko, Wacław Wąsowicz, z Buntu: Sta-
nisław Kubicki, Jerzy Hulewicz, Jan Jerzy Wroniecki, Stefan Szmaj, Władysław Skotarek) kontynuowali
rozpoczęte kilka lat wcześniej poszukiwania nowej formy.
Choć w czasie działań wojennych muzy nie zamilkły i artyści tworzyli prace we wszystkich technikach
grafiki warsztatowej, nie odchodząc od przedwojennej praktyki (i raczej rzadko podejmując bieżącą problema-
tykę), odzyskanie przez Polskę niepodległości dało asumpt do podjęcia nowych tematów w grafice artystycznej,
zrodziło też szereg potrzeb w zakresie grafiki użytkowej1. Jednak zanim artyści mogli w pełni rozwinąć swą
twórczość w II Rzeczypospolitej, doświadczyli dramatycznych przeżyć z czasu wojny. Nasuwa się pytanie,
czy polska grafika tworzona około roku 1918 była ich świadectwem? A jeśli tak, to w jakim aspekcie repre-
zentacji wizualnej: heroiczno-patriotycznej (apoteoza walki w słusznej sprawie) czy realistyczno-reportażowej,
postrzeganej z perspektywy traumy fizycznej i psychicznej (wielu artystów walczyło przecież na froncie)?
Wielka Wojna odcisnęła ślad w twórczości europejskich grafików z różnych krajów, ale najbardziej
spektakularne, porażające ekspresją cykle graficzne stworzyli artyści niemieccy wcieleni do armii Otto
Dix i Max Beckmann, ale także Käthe Kollwitz, która zmierzyła się z osobistą tragedią, stratą syna (Peter
jako osiemnastolatek zgłosił się na ochotnika i zginął we Flandrii już w październiku 1914 r.)2. Odmienny
obraz wojny utrwalili polscy graficy.

1 Ponieważ jesienią 1918 r. polskie granice nie były ostatecznie ustalone, a proces ich kształtowania trwał jeszcze około trzech lat,
zwiększony był w tym okresie popyt na plakat propagandowy i rekrutacyjny. Permanentne zapotrzebowanie na projekty i produkty grafiki
użytkowej (banknoty, asygnaty, wszelkiego rodzaju druki urzędowe, etykiety, opakowania czy znaczki pocztowe) wymagało kształcenia młodych
projektantów i specjalistów przejmujących część zakładów drukarskich. Na znaczenie grafiki artystycznej i użytkowej w odrodzonym państwie
(do tej pory uzależnionym od obcego przemysłu graficznego) zwrócił uwagę krytyk sztuki, Wilhelm Mitarski (W. Mitarski, Grafika polska,
„Tygodnik Ilustrowany”, 1919, nr 14 (5 kwietnia), s. 211-213). Był to jeden z pierwszych artykułów (obok wypowiedzi Władysława Skoczylasa)
uświadamiający czytelnikom rolę profesjonalnych grafików w życiu społecznym. Postulat utworzenia polskiego Instytutu Graficznego, który
miałby wykształcić specjalistów i przyczyniłby się do stopniowego podniesienia poziomu grafiki, nie został niestety zrealizowany.
2 Teka litografii Maxa Beckmanna Piekło (1919), licząca 12 prac, to świadectwo chaosu, kryzysu i kontrastów społecznych
w tużpowojennym Berlinie. Miasto, pełne inwalidów wojennych, ukazane w nocy i za dnia, jest sceną wszelkich patologii: gwałtu, tortur,